به مناسبت اولین سالگرد درگذشت پروفسور دکتر محمدحسن گنجی پدر جغرافیای نوین ایران/ دکتر کیانوش کیانی هفت‌لنگ

1392/4/29 ۱۴:۳۶

وقتی می‌آمد، قامتش هنوز راست و گامهایش استوار بود ... اما شنوایی‌اش با کمک سمعک کامل می‌شد ... چشمهایش نافذ و لحن کلامش همچون رنگ پوست و سیمایش ویژه و منحصر بفرد بود. از همه مهم‌تر، هوش و حواسش کاملاً جمع و سرعت انتقال مطالبش عالی بود ... روزهای یکشنبه که به مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی می‌آمد همه انتظارش را می‌کشیدیم ... می‌آمد و همیشه با لبخندی بر لب ... آمدنش بر اعتماد به نفس ما می‌افزود. همچون پدری مهربان همه را در آغوش می‌گرفت

«زمین» گر گشاده کند راز خویش
نمـایـد سـرآغـاز و انجـام خویش

به مناسبت اولین سالگرد درگذشت پروفسور دکتر محمدحسن گنجی پدر جغرافیای نوین ایران

وقتی می‌آمد، قامتش هنوز راست و گامهایش استوار بود ... اما شنوایی‌اش با کمک سمعک کامل می‌شد ... چشمهایش نافذ و لحن کلامش همچون رنگ پوست و سیمایش ویژه و منحصر بفرد بود. از همه مهم‌تر، هوش و حواسش کاملاً جمع و سرعت انتقال مطالبش عالی بود ... روزهای یکشنبه که به مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی می‌آمد همه انتظارش را می‌کشیدیم ... می‌آمد و همیشه با لبخندی بر لب ... آمدنش بر اعتماد به نفس ما می‌افزود. همچون پدری مهربان همه را در آغوش می‌گرفت، می‌فشرد و بوسید. این روش و منش او بود. همه را ــ حتی کسانی که روزی روزگاری حرمتش را پاس نداشته بودند ــ دوست می‌داشت. اصلاً گلایه کردن و کینه‌ورزی را دوست نداشت. از غیبت کردن بدش می‌آمد حتی وقتی در جمعی از دیگری سخن به میان می‌آمد سکوت می‌کرد و سعی می‌کرد رشتۀ کلام را به سمت و سویی دیگر هدایت کند. یک روز پس از دیداری که با همدیگر داشتیم، استاد را بدرقه کردم ... مثل همیشه کت و شلواری مرتب و اتو کشیده و لباسی خوش‌رنگ و مناسب پوشیده بود. دستهایش را پشت کمرش به همدیگر حلقه کرده بود و با گامهای محکم و البته نه چندان استوار راه می‌رفت. نگرانش بودم به دکتر بهروز بختیاری گفتم: خدا کند که تعادلش را از دست ندهد. چون استخوان‌بندی محکمی دارد و اگر زمین بخورد معلوم نیست که چه سرنوشتی خواهد داشت. افسوس که ظاهراً زمین خورد و شد آنچه که نمی‌بایست می‌شد. همه شاگردان و دوستان و آشنایان دکتر می‌دانند که اگر دکتر گنجی دچار این حادثه نمی‌شد، شاید سالهای سال می‌توانست با حواس جمع زندگی و کار کند ... به هر حال سرنوشت و تقدیر جور دیگری رقم خورد و مرگ همه را به تسلیم وا می‌دارد و از آن هم گریزی نیست ... به قول حکیم توس:

ز مادر همه مرگ را زاده‌ایم     همه بنده‌ایم ارچه آزاده‌ایم

و اما در یکی از روزهایی که دکتر در آستانۀ 99 سالگی قرار داشت فکری به ذهنم خطور کرد و آنهم این بود که اثری ماندگار را در حوزه جغرافیا یا زمین‌شناسی به نام دکتر و البته زیر نظر ایشان ترجمه یا تألیف کنیم. کتابی را به نام زمین به زبان انگلیسی چند سال پیش خریده بودم در زمینۀ زمین‌شناسی کتابی که در مقاطع گوناگون دانشگاهی زمین‌شناسی می‌توان تدریس کرد با تنی چند از دوستان مطرح کردم آنها هم پسندیدند قرار شد که کار را به سامان برسانیم پس از چند نشست و گفتگو با خانم دکترحسینی و دکتر مهدوی و  آقای همدانی و دوستان دیگر، موضوع را با خانم دکتر لک هم مطرح کردم و کتاب را به ایشان سپردم تا شاید در سازمان زمین‌شناسی به سرانجامی برسد ... ولی مقدمه کتاب را خود استاد ترجمه آزاد کرده است که در اختیارم بود و اینک در آستانه یکمین سالگرد فراغش و برای اینکه بداند که هیچ‌یک از دوستان و آشنایان و همکاران و شاگردانش او را که پدر و اسطورۀ جغرافیای نوین ایران است، هرگز فراموش نخواهد کرد با اندکی اصلاح عبارتی به چاپ می‌رسانیم و همچنان امید داریم که این اثر به نام و به یاد دکتر گنجی به جامعه پژوهشی و دانشجویی کشور ارائه شود.

ترجمه آزاد مقدمه کتاب زمین:
با اینکه خیلی خوانندگان به این کتاب مراجعه می‌کنند، باید این مطلب روشن باشد که این کتاب بیشتر برای دانشجویانی [تدوین شده است] که بخواهند در زمین‌شناسی تخصص پیدا کنند ولی قبلاً هم در کالج و دانشگاه درس نخوانده‌اند. به همین جهت در تدوین این کتاب، کلیات مباحث در نظر گرفته تا خوانندگان بدانند که دانشمندان چگونه فکر می‌کنند و چگونه کار می‌کنند، و این منظور را از طریق آوردن مثال یا ذکر شباهت انجام می‌دهند. به عبارت دیگر، این کتاب داستان فیزیک و شیمی است ولی به صورتی که این دو علم در آشپزخانه دیده می‌شوند. که موضوع علمی را به وسیله تصاویر توصیف و تشریح می‌کنند. در این کتاب سعی ما بر این است که مبانی نظریه‌های زمین‌شناسی و رابطۀ نزدیک این نظریه‌ها با علوم فیزیک و شیمی را ارائه دهیم.

از طرف دیگر بخاطر اینکه جهان زنده به صورتهای مختلفی در جریانات زمین‌شناسی اثر می‌گذارد ما در هر جا مناسب باشد، دربارۀ اصول جریانات زیستی هم نیز مطالبی ذکر می‌کنیم ولی با وجود این، کتاب یک کتاب «زمین‌شناسی» است.

تا جایی که مقدور بوده ما سعی کرده‌ایم در این کتاب که اهداف زمین‌شناسان و روش کار آنها را اعم از پیروان سنت و نوآوران ارائه دهیم. هدف ما این بوده که دانش‌جویان در بحث پاره‌ای نظرات تازه درباره چگونگی احداث زمین و دیگر سیارات با ما شریک باشند و مانند ما از شنیدن تازه‌ها لذت ببرند.

ما و دانشجویان در آموزش و پرورش با هم شریک بوده‌ایم و معتقدیم که فاصله بین آنچه به دانشجویان آموخته می‌شود و آنچه در این زمینه‌ها تازه است، حتی الامکان کوتاه شود و از این رو بحث مسائلی مانند تکتونیک‌صفحه‌ای، زمین‌شناسی دریایی، شیمی زمین، ژئوفیزیک و زمین‌شناسی (و غیره) و امثال آن را تحت عناوینی سنتی مانند ژئومورفولوژی، پترولوژی، رسوب‌شناسی آتشفشانی و زمین‌شناسی ساختاری را یک چالش جالب می‌دانیم.
بررسی علمی زمین، هرگز مانند امروز برای تمام مردم مهم نبوده است. مسائلی مانند نیرو، غذا، منابع معدنی و دیگر موهبت‌های زمین این روزها موضوع بحث روزانه روزنامه‌ها، تلویزیون‌ها، مردم و حکومت‌های جهان است که سهم آگهی و بیداری خاصی درباره اهمیت این مواد در سعادتمندی جوامع بشری ابراز کرده‌اند. امروز، بیش از هر زمانی در گذشته از زمین‌شناسان سؤال می‌شود که منابع نفتی دنیا چگونه گسترش یافته و چرا بعضی کشورها از داشتن مواد ارزشمند زمین محرومند؟ بیشتر این سؤالات از آنجا به وجود می‌آید که ما در مدیریت محیط زیست خودمان و در استفاده از منابع زمینی و مقادیر معقولی که جوابگوی جمعیت روزافزون امروز باشد با اشکالات متعددی مواجه هستیم به همین جهت در این کتاب مکرر رابطه دانش و کاربرد منابع زمین را مؤکداً تکرار کرده‌ایم و علم زمین‌شناسی در عین حال که مورد توجه خاص قرار گرفته، کنجکاوی بسیاری از جوانان را درباره محیط‌زیست به طور کلی نیز برانگیخته است. تعداد دانشجویانی که به تحصیل زمین‌شناسی رغبت‌شان داده‌اند نسبت به دهه‌های گذشته افزایش چشمگیری پیدا کرده است زیرا امروزه مردم خیلی بیشتر از گذشته مسافرت می‌کنند و اختلافات و تفاوت‌های موجود در سطح زمین را به چشم مشاهده کرده، در صدد درک واقعیت آنها برمی‌آیند. امروزه زمین‌شناسی به یک عصر طلایی جدید وارد می‌شود، زیرا اکتشافات و نظریه‌های حیرت‌انگیز 20 سال اخیر، اطلاعات بی‌سابقه‌ای درباره اینکه سیاره زمین چگونه عمل می‌کند، در اختیار ما قرار داده است و اهمیت مطلب در اینجا ست که تمام اطلاعات و نظریه‌های جدید مورد قبول قاتبه دانشمندان مخصوصاً زمین‌شناسان کشورهای مختلف واقع شده است و اینکه نظریه تکتونیک صفحه‌ای که 20 سال پیش برای اولین بار عنوان شده، اکنون به مرحله کمال خود رسیده و اولین بار در این کتاب ظاهر شود. بدیهی است همان طور که دربارۀ نظرات جدید در زمینه‌های دیگر علوم بحث برانگیز است، در زمینه زمین‌شناسی هم درک آن معضلات زیادی به وجود آورده است و کاربرد نظریه جدید در مورد اقیانوس‌ها و قطعات زمین، مسائل جدیدی به وجود آورده است که زمین‌شناسان در پژوهش‌های خود سرگرم جستجوی دلائلی در اثبات آنها هستند.

نظریه تکتونیک صفحه‌ای تنها تحول نو در زمین‌شناسی نیست، چون در 10 سال اخیر در اکتشافات سماوی مخصوصاً ماهواره‌ای اطلاعات زیادی درباره نحوه تحول منظومه شمسی و مقایسه آن با زمینی که مورد سکونت ماست به دست داده است. این اطلاعات به نوبه خود پژوهش در چگونگی آغاز دوره‌های زمین‌شناسی را به وجود آورده است. و آنچه که گفته شد تنها چند نمونه از مباحث جدیدی است که در این کتاب مورد بررسی و یا تجدید نظر واقع گشته است. هدف ما در این کتاب این است که به صورت مقدماتی و کلی آخرین اطلاعاتی که در همایش‌ها و جلسات زمین‌شناسی‌ها، شیمی‌دان‌ها و فیزیکدان‌های زمین مورد بحث قرار داده‌اند و در عرف عامیانه موضوع بحث روزنامه‌ها و تلویزیون‌ها و دیگر وسایل ارتباطی به نحو ساده و مطلوب و جالبی معرفی کنیم، امید ما این است که این کتاب به دست خیلی از دانشجویان خواهد رسید و آنها را با زمین‌شناسی آشنا خواهد ساخت و افکار تحریک کننده جدیدی درباره رابطه این مباحث با مسائل جامعه‌شناسی و زیباشناسی ایجاد خواهد کرد و اگر ما در احراز این هدف توفیق حاصل کنیم، از این خرسند خواهیم بود که سرمایه‌گذاری‌های انبوه مالی و زمانی که در این راه بکار برده‌ایم، به هدر نرفته است.

توصیه به استادان:   
در آماده‌سازی این چاپ از کتاب زمین، ما از همکاری و همیاری صدها معلم و دانشجویان زمین‌شناسی برخوردار شده‌ایم، از این رو ضرورت داشت که بحث جدیدی تحت عنوان فصل چهارم در قسمت اول تحت عنوان زمین‌شناسی ساختاری معرفی کنیم و این باعث شده است که ما بتوانیم تکتونیک صفحه‌ای و جدایی قطعات را در فصل 21 بهتر شرح بدهیم. ما همچنین اهمیت فوق‌العاده جو زمین و اقیانوس‌ها و ارتباط آنها با سطح زمین و همچنین جریان مواد زمین‌شناسی در بین داخل زمین و پیوسته آن پی برده و در فصل سیزدهم تحت عنوان پوسته زمین و اقیانوس و جو زمین بیان کنیم و همچنین تغییراتی در بخش مربوط به آتشفشان‌ها و فصل‌بندی آن با توجه به کشفیات جدید به عمل آورده‌ایم. مسائل زیست محیطی زمین‌شناسی مانند آبهای زیر زمینی و آلودگی‌های مواد طبیعت موضوع فصول جدیدی در کتاب است.

در این کتاب مانند چاپ‌های گذشته، هر فصلی موضوع یک بحث کامل است و در نتیجه استاد مربوط می‌تواند به راحتی بعضی فصول را از قلم انداخته و یا تدریس آنها را با نظر خود مقدم و مؤخر قرار دهد. ما در این کتاب از اضافه کردن نمودارها و عکس‌ها فروگذار نکرده و سعی کرده‌ایم که مباحث مورد نظر از طریق تصاویر و عکس‌های رنگی و نمودارها هرچه آسان‌تر درک شوند. مقدمه‌های هر یک از سه قسمت کتاب و همچنین چکیده مطالب فصول تناسب با این هدف افزوده شده است که مدرسین را قبلاً با موضوع هر فصلی آشنا سازد و خلاصه‌هایی که در آخر هر فصلی آمده، به این منظور است که کار دوره کردن و یادآوری مباحث آن فصل را آسان سازد و تمرین‌هایی که ارائه شده است، برای ممارست دانشجویان در نظر گرفته شده و فهرست منابع بیشتر مربوط به مقالاتی است که در مجله Santic American چاپ شده است. این کتاب از 3 قسمت عمده تشکیل شده که هر قسمت آن در چند فصل و به ترتیب مربوط به مفاهیم اصلی دینامیک زمین می‌رسد. بخش اول شامل مسائلی است که با تحول سیاره زمین و نحوه مطالعه مواد آن اختصاص یافته است. بخش دوم مختص بحث مسئلۀ زمان در زمین‌شناسی است و ما را بیشتر با دوران‌های زمین‌شناسی آشنا می‌کند. فصل سوم مربوط به سنگ‌ها و کانی‌ها می‌باشد. بخش دوم کتاب مربوط می‌شود به تأثیر عوامل خارجی در سطح زمین و به عبارت دیگر شامل ماشین گرمایی خورشید است که از طریق جو زمین و اقیانوس‌ها سطح زمین را دچار تغییر دائم می‌سازد. بخش سوم مربوط به ماشین گرمایی داخل زمین و چگونگی تأثیر آن در ساختار پوسته زمین و تغییرات دائمی آن می‌باشد. در این بخش فصلی درباره سیارات دیگر منظومه شمسی و مخصوصاً ماه و آخرین اطلاعات درباره کم و کیف ایجاد و پایداری و عملکرد آن می‌باشد.