دانایی در مرز دین، علم و هنر

1404/2/4 ۱۱:۴۵

میراث شیخ‌بهایی تا به امروز در ذهن و زبان ایرانیان زنده مانده است؛ هم در قالب اشعار، حکایات و آموزه‌های اخلاقی‌اش، و هم در قالب سازه‌هایی که با فکر و خلاقیت، شهر را به زیستگاهی انسانی‌تر بدل کرد. بازخوانی آثار و افکار شیخ‌بهایی، نه تنها راهی به گذشته، که الهامی برای آینده است.

شیخ‌بهاءالدین محمد عاملی، مشهور به شیخ‌بهایی (۹۵۳–۱۰۳۰ ق)، از برجسته‌ترین چهره‌های فکری و فرهنگی ایران در دوران صفوی است. او با ذهنی خلاق و چندبُعدی، توانست در حوزه‌های متعددی چون فقه، فلسفه، ریاضیات، نجوم، ادبیات، و به‌ویژه معماری، نقش‌آفرینی کند. وی نه‌تنها از بزرگ‌ترین علمای شیعه در زمان خود بود، بلکه با دیدگاهی تلفیقی، سنت اسلامی را با دانش‌های روز و نیازهای جامعه پیوند زد.

کتابت؛ از فقه تا کشکول

شیخ‌بهایی در مقام فقیه، آثار مهمی در زمینه فقه شیعه بر جای گذاشت که همچنان مورد استفاده حوزه‌های علمیه است. از مهم‌ترین کتاب‌های او «جامع عباسی» و «الزبده فی الاصول» است که در فقه امامیه نوشته شده و از لحاظ انسجام ساختاری و استدلال‌های اصولی مورد توجه علمای بعدی قرار گرفته است. اما آن‌چه شیخ بهایی را از بسیاری از هم‌عصرانش متمایز می‌کند، دامنه گسترده موضوعاتی است که در آثارش به آن‌ها پرداخته است. کتاب «کشکول» مشهورترین اثر نثر فارسی اوست؛ مجموعه‌ای از حکایت‌ها، لطایف، حکمت‌ها، اشعار، نکات عرفانی، دینی و علمی که بازتابی از ذهن خلاق، چندوجهی و چندزبانه اوست. کشکول را می‌توان نوعی «دانشنامه ادبی-فرهنگی» دانست که برای اهل علم و اندیشه، همچنان جذاب است.

از دیگر آثار معروف او «نان و حلوا» است، کتابی نمادین با محتوایی عرفانی و اخلاقی که به زبان تمثیلی نگاشته شده و جایگاهی میان نثر عرفانی و ادبیات پندآموز دارد. همچنین «تشریح‌الأفلاک» از آثار مهم او در علم نجوم و هیئت است که فهم دقیقی از ساختار کیهان در آن دوره ارائه می‌دهد.

شیخ‌بهایی همچنین در حوزه ریاضیات و مهندسی تألیفات مهمی دارد، از جمله «رسالۀ فی حساب الجُمّل» در باب ریاضیات حروفی و کاربردهای عددی آن در علوم اسلامی، نیز آثاری در زمینه جبر، هندسه و حساب.

معماری؛ تلفیق عقل، دین و شهر

از مهم‌ترین جنبه‌های فعالیت شیخ‌بهایی، نقش او در مهندسی شهری و معماری دوره صفوی، به‌ویژه در شهر اصفهان است. معماری در اندیشه شیخ‌بهایی صرفاً به مثابه ساخت‌وساز نبود، بلکه تلفیقی از علم، کارکرد اجتماعی و زیبایی‌شناسی معنوی تلقی می‌شد.

در زمان سلطنت شاه عباس اول، که عصر شکوفایی معماری ایرانی-اسلامی بود، شیخ‌بهایی به‌عنوان مشاور و دانشمند درباری، در طرح‌ریزی‌های کلان شهری ایفای نقش کرد. نظام آب‌رسانی زاینده‌رود به محله‌های مختلف اصفهان، به‌ویژه طراحی قنات‌ها و کانال‌ها، نیز منارجنبان به او نسبت داده می‌شود. برخی منابع می‌گویند او با درک دقیق از جغرافیا و ریاضیات، توانست الگویی هوشمندانه برای توزیع عادلانه آب در مناطق شهری طراحی کند.

یکی از شگفت‌انگیزترین سازه‌هایی که به شیخ‌بهایی نسبت داده می‌شود، حمام شیخ‌بهایی در اصفهان است. گفته می‌شود این حمام تنها با یک شمع دائمی گرم می‌شده است. گرچه این ادعا با افسانه‌آمیزی آمیخته شده، اما برخی تحلیل‌های علمی بر این باورند که ممکن است از گاز طبیعی یا سیستم فشرده‌سازی حرارتی بهره برده شده باشد که به هر روی، نشان از درک فنی و خلاقانه او داشت.

نگاه شیخ‌بهایی به معماری، نگاهی کل‌نگر و میان‌رشته‌ای بود. او تلاش داشت معماری را با نیازهای روحی، اجتماعی و زیست‌محیطی انسان هم‌گام سازد. مسجد، مدرسه، حمام، بازار و میدان در نگاه او می‌بایست با هم هماهنگ می‌بود و هر یک نقشی در ارتقای روح جمعی ایفا می‌کرد.

نام بلند و پرآوازه شیخ‌بهایی در جهان شناخته شده است. یونسکو سال ۲۰۰۹ را سال بزرگداشت شیخ‌بهایی اعلام کرد و پس از آن از سال ۱۳۸۸ در تقویم رسمی کشورمان نیز، سوم اردیبهشت‌ماه، روز بزرگداشت شیخ‌بهایی و روز معمار شناخته می‌شود.

منبع: ایبنا