توشه‌ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‌ای از زندگی مهدی قلی‌خان مخبرالسلطنه

1403/12/19 ۱۱:۲۹

کتاب دو جلدی «خاطرات و خطرات؛ توشه‌ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‌ای از دوره‌ زندگی من تالیف مهدی‌قلی هدایت» از سوی نشر ارس منتشر شد. کتاب به صورت نثر و در سال‌های پایانی عمر هدایت، یعنی 1329 خورشیدی نوشته شده است و از آن نظر اهمیت فراوانی دارد.

کتاب دو جلدی «خاطرات و خطرات؛ با عنوان فرعی توشه‌ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‌ای از دوره‌ی زندگی من» تالیف مهدی‌قلی هدایت از سوی نشر ارس به بازار کتاب آمد.

طولانی‌ترین دوران نخست‌وزیری در دوره رضاشاه را مهدی قلی‌خان مخبرالسلطنه هدایت داشته است. وی که به مدت ۶ سال از ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۲ عهده‌دار این منصب بوده، وقایع و حوادث دوران شش پادشاه، از دوران پادشاهی ناصرالدین شاه، که در واقع آغاز ورود وی به دربار بوده، تا بخشی از دوران محمدرضا شاه پهلوی را، که خود مشاهده کرده، به تحریر درآورده است. این اثر، چنانکه از نام آن پیداست، دربردارنده خطراتی است که در طول دوران حیات مخبرالسلطنه هدایت برای وی به وجود آمده و او آنها را به صورت خاطرات به ثبت رسانده است.

کتاب به صورت نثر و در سال‌های پایانی عمر هدایت، یعنی ۱۳۲۹ خورشیدی نوشته شده است و از آن نظر اهمیت فراوانی دارد که آخرین دیدگاه‌های هدایت را درباره مسائل گوناگون به تصویر می‌کشد و تا حد زیادی، دیگر آثار وی را تحت‌الشعاع قرار داده است. نکته مهم‌تر آنکه هدایت در سال‌های پایانی عمرش این کتاب را نوشته و چنانکه خود اشاره کرده، بدون واهمه و محافظه‌کاری سیاسی دست به نگارش آن زده است.

در خاطره «یاد باد آن روزگاران یاد باد» از جلد اول آورده است: زشت و زیبا از هر وضعیتی و از هر عادتی، می‌شود به مذمت و تحسین قلم‌فرسایی کرد. مقایسه عادات و رسومات، مطالعه دقیق در مقتضیات می‌خواهد، کریتیک و انتقاد حکومتی است شخصی، پای موازنه و مقایسه اطراف مسئله که در کارآمد، غالب انتقادات بی پا می‌شود.

ما از دستخط و بیانات و اقدامات ناصرالدین شاه به قدری یاد کرده‌ایم که آن مرد بزرگ ملت‌دوست و وطن‌خواه به کیفیات شناخته شود. بلی آنچه شاه آرزو داشت و می‌خواست نشده، دشمنان او اشکالات را به نظر نیاوردند، نه همسایه‌ها سنگ راه بودند، بزرگ‌ترین موانع عهدنامه ترکمان‌چای بود که چون تار عنکبوت دست و پای ملت و دولت را به هم پیچیده داشت.

ناصرالدین شاه تاریخ و جغرافیا خوب می‌دانست، روزها سر ناهار از روزنامه‌های خارجه محمدحسن خان اعتمادالسلطنه ترجمه می‌کرد گاهی هم حکیم‌باشی تولوزان که سر ناهار حاضر بود از اخبار می‌گفت. سفرنامه‌ها از برای شاه ترجمه می‌کردند و خوانده می‌شد، تلماک را علی خان ناظم‌العلوم پسر عمه ترجمه کرد. سفرنامه استانلی را رضا قلی خان عموزاده؛ شب‌ها در اندرون برای او کتاب می‌خواندند، وقایع دوره ناصرالدین شاه را مرحوم رضاقلی خان در روضه‌الصفای ناصری و فهرست‌التواریخ و مرحوم اعتمادالسلطنه در منتظم ناصری و مرآت‌البلدان نوشته‌اند. اعتمادالسلطنه در عنوان مآثر و الاثار ترجمه احوال بعضی رجال و شرح بعض موسسات و مستحدثات را نگاشته است، فهرستی است برف انبار.

دوره ناصرالدین شاه بحبوحه اختلاط رسوم و عادات مشرق زمین و مغرب زمینی بود. در ترویج محسنات کل اهتمام کرد. متاسفانه راه استفاده بر او بسته بود مگر قلیلی و آنچه نامرغوب بود از آن احتراز داشت و حق داشت.

زندگی شاه با همه ریخت و پاش به اقتصاد بود، ثروت شخصی نداشت. املاک حاجی میرزا آقاسی را که به محمد شاه هبه کرده بود به ملکیت شخصی تصرف نکرد. نبات او را از دستخط‌ها که گراور کرده‌ایم توان دانست، به نزدیک‌ترین رجال اعتماد نداشت، حشمت همسایه‌ها چشم همه را گرفته بود، همه سرسپرده بودند. با توجهی که ناصرالدین شاه به تعالی ملت و دولت داشت و موانعی که در کار می‌دید می‌شود گفت شاهی بود مستاصل و اواخر مایوس. رحمه‌الله علیه.

مهدی‌قلی هدایت در جلد دوم بحث در قسمت کیان را این‌گونه آغاز می‌کند و می‌نویسد؛ بیکار نباید نشست.

هر کسی را بهر کاری ساختند / میل آن را در دلش انداختند

در اول جوانی که برای تحصیل به برلن رفته بودم شش ماه به مدرسه رفتم، در تاریخ ایران در ضمن تاریخ یونان فقط نهضت گزرگسس را به آتن بسطی می‌دهند. همیشه به خاطر می‌رسید که گزرگسس که بوده است که اسم او به گوش ما نخورده، چه تاریخ جلال‌الدین میرزا را خوانده بودم.

باز با خود گفتم چه شده است که هیچ‌کس این اسم را به فرزند خود ننهاده در صورتی که ابراهیم، اسحق، یعقوب، جمشید، رستم و کاووس و غیره بسیار بوده است حتی در اشکانیان و ساسانیان این اسم نبوده.

در سفر دوم که از تبریز به برلن رفتم کتاب اشپیگل در خط میخی به دستم آمد معلوم شد گزرگسس یا به فرانسه کسرسس یونانی را خشی‌آرشا به خط میخی خوانده‌اند. در ضمن مطالعه فرهنگ منضم به کتاب معلوم شد که شش لفظ در خطوط میخی آمده است که حرف اول آنها «خا» و «شین» است که x به جای آن می‌افتد و در گزرگسس به خط میخی تنها ایکس اول مکتوب است و ایکس دوم متروک، آن شش لفظ امروز در فارسی معمول است. به حذف خا.

خشب «شب» خشتر «شتر» خشناش «شناس» خشتر «شهر» خشی «شاه» (شه)

پس از تعمقی معلوم شد خشیش به یای مجهول شیر درنده است که با یای مجهول است میخی‌خوانان از رسم‌الخط در نوشتن یای مجهول غفلت داشته‌اند. خشیش خشه را خشی‌آرشا خوانده‌اند، خشی را شاه گرفته‌اند و ارشاه را ندانسته‌اند چه معنی دارد و گفتیم که در خط میخی خای دوم افتاده است که در گسرگسس هست یا به تلفظ آن قیدی نبوده یا حکاک از قلم انداخته.

گوییم که خط میخی بر دو قسم بوده است، مفهوم الدلاله که هر شکلی دلالت بر معنی‌ای داشته چون خط میخی که هزوارش می‌گفته‌اند و صوتی‌الدلاله که شکلی بر آوازی دال بوده است و معمول فارسیان. کتیبه‌های ایران همه به هر دو خط است.

نویسنده کتاب «خاطرات و خطرات» در خاطره‌ای با عنوان «بی‌مایه فطیر است» آورده است: اینروسکی به وزیر خارجه روس ۱۰ اکتبر ۱۹۰۳

دو روزنامه ماتن و تان را رو به خود کرده‌ام. از طرف آلمان و ترکیه و اتریش سر کیسه را شل کرده‌اند استنباط می‌کنم پوان‌کاره بی‌میل نیست ما هم دستی به جیب بکنیم، در موقع قرضه‌ی ۱۹۰۶ مبالغی به روزنامجات داده شد. ۳۰۰ هزار فرانک برای کارهای فعلی اعتبار لازم است.

پوان‌کاره ۳۰۰ هزار فرانک را کم می‌داند. معتقد است رادیکال را زودتر ساکت کنیم لافرانس و اونمان مقدمند چه با پارلمان ارتباط دارند ۱۳ روز دیگر موقع انتخاب رئیس جمهوری است، نگرانی است که شاید پوان کاره تغییر کند.

صدهزار فرانک مقدما تقسیم شد، همه از دسته رادیکال سوسیالیست (آزادی‌خواه دو آتشه) و روزنامه در سیاست رکن رابع است.

ترکیه از آلمان صاحب منصبی ارشد خواسته است لیمان ساندرس وارد شده است، معهود است در اسلامبول تیپی ترتیب بدهد. کک به شلوارها افتاده، سفیر فرانسه پیشنهاد می‌کند روسیه از باب عالی رخصت عبور یک کشتی جنگی بخواهد، کشتی وارد فاز بشود و بیرون نرود سفیر روس معتقد است کشتی سرزده وارد شود (که جنگ زودتر دربگیرد)

در پشت جلد کتاب می‌خوانیم: «[…] غالب نصیحت کرده‌اند که در تاریخ تعصب نباید داشت و حقایق را باید نگاشت. مذهب سیاسی را فدای حق‌شناسی کرد و گفته‌اند زبان سرخ سر سبز می‌دهد بر باد. از من گذشته است؛ عن‌قریب سروزبانی باقی نخواهد بود. اگر راست بنویسم، گروهی بدشان می‌آید و اگر دروغ بنویسم، خودم بدم می‌آید. چه کنم؛ زشت و زیبا، دروغ و راست بسیار نوشته‌اند و همه خوانده می‌شود. ممیز صحیح و سقیم کیست؟ اوراقی بی‌حساب به چاپ رسیده است از روی بی‌اطلاعی یا غرض، حق و باطل به هم بافته‌اند و افکار را آشفته‌اند، دروغ و تهمت بسیار گفته‌اند، به هفت رنگ درآمده‌ان، غالب بی‌رنگ یا نی‌رنگ، حرارت‌ها کرده‌اند همه برودت. من آنچه را صحیح دانسته‌ام می‌نویسم، تو خواه از سخنم پندگیر و خواه ملال و انشاء‌الله از خط اعتدال تجاوز نخواهم کرد.»

کتاب دو جلدی «خاطرات و خطرات؛ توشه‌ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‌ای از دوره‌ی زندگی من» تالیف مهدی‌قلی هدایت با ۸۶۰ صفحه و قیمت جلد اول ۲۷۵ هزار تومان و جلد دوم ۳۳۵ هزار تومان از سوی نشر ارس به پیشخان کتابفروشی‌ها آمد.

منبع: ایبنا