«لبّ الحساب» منتشر شد

1403/12/1 ۱۳:۴۵

لبّ الحساب، تألیف علی بن يوسف بن على (سدۀ پنجم یا ششم هجری)، با تصحیح نرگس عصارزادگان، با نظارت علمی محمد باقری، از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب چاپ و منتشر شد.

لبّ الحساب، تألیف علی بن يوسف بن على منشى (مستوفى)، با تصحیح نرگس عصارزادگان بر اساس نسخۀ منحصر به‌فرد فارسی، و با نظارت علمی محمد باقری، از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب چاپ و منتشر شد.

لبّ الحساب، یکی از آثار جامع حساب دورۀ اسلامی است و رویکرد علی بن یوسف بن علی در این اثر برگزیدن محتوای کامل و جامع از گرانمایه‌ترین آثار دورۀ اسلامی بوده است.

لبّ الحساب چهار بخش اصلی و یک خاتمه دارد هر بخش اصلی که قسم نامیده شده شامل چندین باب و هر باب شامل چندین فصل است. هر قسم، باب یا فصل دارای مقدمه و خاتمه است.

قسم اول با عنوان «ضرب و قسمت و جذر و غیر آن» که با تعریف علم حساب آغاز شده دارای ۹ باب است. قسم دوم دربارۀ «نسبت و انواع معاملات و خطأین» است و ۳ باب دارد. موضوع قسم سوم «جبر و مقابله و انواع آن» است و ۹ باب دارد. قسم چهارم با عنوان «مساحت و انواع آن» در ۱۲ فصل تنظیم شده است. در خاتمه نیز مباحثی ذیل عنوان «مسائل و نوادر متفرقه بی‌تفصیل» گنجانده شده است.

سبک نگارش و متن فارسی آمیخته به عربی لبّ الحساب نشانگر این است که مؤلف در گزینش و نگارش محتوا تحت تأثیر آثار عربی بوده و متن قرابتی با فارسی سرۀ التفهیم بیرونی، شمارنامه و مفتاح المعاملات حاسب طبری و فارسی دری بخش حساب و هندسۀ دانشنامه علایی ابن سینا افزودۀ جوزجانی ندارد.

به نظر می‌رسد بخشی از مباحث لبّ الحساب، به ویژه بخش حساب دور و وصایا (در قسم جبر و مقابله) و بخش حساب خطأين (انتهای قسم دوم) که نشانی از آنها در آثار موجود یافت نشده، به منابع مهم دیگری از دورۀ اسلامی مربوط باشد که شاید اصل آن آثار اکنون در دست نباشد.

نکتۀ در خور توجه دیگر، کاربرد فراوان سبک نوشتاری سیاق برای نمایش اعداد در این نسخه، به‌ویژه در بخش معاملات، است.

نرگس عصارزادگان چهار پیوست پس از متن مصحح لبّ الحساب در کتاب آورده است. «فهرست محتوای بخش‌های مشابه لبّ الحساب و متون مشابه»، «گاهشمار نسبت زمانی ریاضی‌دانان و آثار مربوط به لبّ الحساب»، «جدول اعداد سیاق صحیح به کار رفته در متن لبّ الحساب» و «تصاویر نسخه‌های خطی».

صفحات پایانی کتاب به نمایه‌های اعلام (کسان، جای‌ها، کتاب‌ها، گروه‌ها)، اصطلاحات و تعبیرات، اصطلاحات ریاضی، جدول‌ها، شکل‌ها و فهرستی از مراجع و منابع اختصاص یافته است.

درباره مؤلف لبّ الحساب

از زندگی علی بن يوسف، مؤلف لبّ الحساب اطلاعی در دست نیست. احتمالاً او فرزند ابوالفضل یوسف بن على مستوفى مؤلف رساله خردنمای جان افروز یا خردنامه است. مؤلف خردنامه، روایات حکیمانه را در قالب صد سخن، به همراه اشعار فردوسی گرد آورده و آنها را به سخنان حضرت علی (ع) و بزرگانی چون افلاطون، ارسطو، بقراط، بزرگمهر، لقمان، یحیی خالد برمکی و ابونصر کندری آراسته است. از سبک نوشتار خردنمای جان افروز چنین بر می‌آید که در اواخر سدۀ پنجم یا اوائل سدۀ ششم به رشتۀ تحریر در آمده و شاید مؤلف آن اهل خراسان باشد. مصحح به قرینه‌ای این احتمال را نیز که مؤلف اهل یزد بوده باشد، مطرح کرده است.

دربارۀ نسخه خطی یگانه لبّ الحساب

نسخۀ یگانه و نفیس فارسی لبّ الحساب که یکی از آثار جامع حساب دورۀ اسلامی است در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شماره ۵۲۱۳ نگهداری می‌شود و میکروفیلم آن در دانشگاه تهران موجود است. لبّ الحساب ۱۳۸ برگ دارد؛ برگ اول نسخه که شامل ابتدای مقدمه است وجود ندارد و تاریخ دقيق تأليف آن مشخص نیست. پژوهشگران دربارۀ سال تألیف آن آراء مختلفی دارند.

ابوالقاسم قربانی، علی بن يوسف بن على منشى (مستوفى)، مؤلف لبّ الحساب را از دبیران سدۀ پنجم و ششم هجری می‌داند. در فهرستوارۀ منزوی و جزوه مربوط به نمایشگاه نسخه‌ها و اسناد خطی دانشگاه تهران على بن يوسف بن علی از دبیران دیوان و دربار سدۀ ۵ و ۶ هجری معرفی شده است. آقابزرگ تهرانی این نسخه را به قرن ششم یا هفتم هجری متعلق می‌داند و مؤلف آن را به استناد گفته دانش‌پژوه متعلق به قرن پنجم یا ششم می‌داند. دانش‌پژوه می‌نویسد این نسخه که به خط نسخِ مایل به تعلیق نوشته شده است به سدۀ هفتم یا هشتم هجری تعلق دارد. نوشته‌ای روی برگ اول نسخه، آن را متعلق به قرن ششم دانسته است.

عکس نسخۀ خطى لبّ الحساب را بنیاد دايرة المعارف اسلامی با مقدمه و فهرست جمال‌الدین شیرازیان در سال ۱۳۶۸ چاپ کرده است.

«لبّ الحساب»، تألیف علی بن يوسف بن على (سدۀ پنجم یا ششم هجری)، با تصحیح نرگس عصارزادگان و با نظارت علمی محمد باقری، از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، در ۵۳۲ صفحه و با قیمت ۷۱۰ هزار تومان، چاپ و منتشر شده است.

علاقه‌مندان برای خرید این کتاب می‌توانند از طریق شماره تلفن ۰۲۱۶۶۴۹۰۶۱۲ داخلی ۱۰۵ با دفتر فروش مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب تماس حاصل کرده و یا به وبگاه فروش mirasmaktoob.net مراجعه کنند.

منبع: میراث مکتوب