آثار زبان‌شناسی غربی مورد نقد جدی است

1403/9/19 ۱۰:۰۷

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه همیشه این نقد به آثار زبان‌شناسی شناختی غربی وارد بوده است که در آثار غربی معمولا پیکره مورد مطالعه محدود است، گفت: با اصلاحات صورت گرفته زبان‌شناسی شناختی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به زبان‌شناسی پیکره‌بنیاد تبدیل شده است.

آزیتا افراشی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۸ آذرماه در نشست علمی «رویکردشناختی به چندمعنایی فعل‌های حرکتی در قرآن» با بیان اینکه یک محقق زبان‌شناسی شناختی به اسم «تالمی» اثری را با عنوان واژگانی‌شدن افعال حرکتی نوشت، گفت: در یک زبان باید بررسی کنیم حرکت در افعال از کجا شروع شده و مسیر حرکت و شیوه حرکت آن چیست و این ویژگی‌ها چگونه بازنمود پیدا می‌کند؟

وی افزود: همیشه این نقد به آثار زبان‌شناسی شناختی غربی وارد بوده است که در آثار غربی معمولا پیکره مورد مطالعه محدود است در حالی که در ایران با توجه به پژوهش‌ها بر روی قرآن کریم توانستیم این بُعد را توسعه بدهیم و اصلاح کنیم لذا زبان‌شناسی شناختی در پژوهشگاه علوم انسانی به زبان‌شناسی پیکره‌بنیاد تبدیل شده است.

افراشی با بیان اینکه چندمعنایی در رویکردهای مختلف زبان‌شناسی مورد توجه قرار گرفته است، گفت: ولی این چندمعنایی در رویکرد شناختی نسبت به رویکرد قبل از آن که ساخت‌گرا است تفاوت‌هایی دارد؛ امروزه زبان‌شناسان شناختی معتقدند که چندمعنایی یک پدیده اتفاقی نیست چنانچه در معناشناسی ساخت‌گرا اینطور تلقی می‌کردند به تعبیر دیگر پایگاه‌ها و مبانی معرفتی و شناختی برای چندمعنایی برای یک کلمه وجود دارد.  

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه فهم چندمعنایی برخی واژگان در قرآن فهم همین واژگان در متون تفسیری و روایی را هم ممکن می‌کند، تصریح کرد: بنده برای جمع‌آوری داده‌ها سراغ کتاب وجوه و نظائری رفتم که خلاصه و جمع‌بندی و نقدی از کتب وجوه و نظائر است. 

افراشی با اشاره به حرکت فرضی و نقد دیدگاه تالمی اظهار کرد: حرکت فرضی نسبت‌دادن حرکت به چیزی است که قابلیت حرکت ندارد مثلا یک سیم از یک اتاق به اتاق دیگر حرکت کند؛ سیم قابلیت حرکت ندارد ولی در زبان‌شناسی غربی آن را یک ویژگی قلمداد کرده‌اند که ما به آن نقد داریم.

طرح‌واره‌های تجربی و عصب‌شناختی

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با تاکید بر نقد جریان‌های غربی در مطالعات زبان‌شناسی شناختی به طرح‌واره تصوری اشاره و تصریح کرد: ۱۱ طرح‌واره در آثار غربی مورد توجه بوده است و این طرح‌واره‌ها هم مبنای تجربی و عصب‌شناختی دارند و الان نمی‌توان براساس پژوهش‌های فلسفی طرح‌واره کشف کنیم بلکه بر منبای پژوهش‌های تجربی در آزمایشگاه و براساس افعال حسی و حرکتی کودکان کشف شده است.

وی افزود: طرح‌واره حرکت، نیرو و حجم مهمترین و شناخته‌شده ترین طرح‌واره ایرانی است و طرح‌واره نیرو، مقیاس حرکت را هم داریم؛ نتیجه‌ای که بنده گرفته‌ام بحث تلفیق این طرح‌واره‌ها برای فهم واژگان حرکتی در قرآن کریم است. به عنوان نمونه می‌توان به افعالی اشاره کرد؛ مثلا فعل «اخذ» به معنای «گرفتن» کاملا فعلی حرکتی است ولی در معانی «قبول‌کردن و حبس‌کردن و عذاب‌کردن و کشتن» به کار می‌رود.

افراشی با بیان اینکه تحقیقاتی در مورد افعال حسی مثلا خوردن، شنیدن، دیدن و لمس هم انجام شده است و چندمعنایی آن در متون دینی قابل تحلیل است، افزود: در آیه ۸۱ سوره آل‌عمران؛ وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ ۚ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَىٰ ذَٰلِكُمْ إِصْرِي ۖ قَالُوا أَقْرَرْنَا ۚ قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ؛ به معنای قبول‌کردن و در سوره یوسف(ع) هم به معنای حبس‌کردن «قَالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ إِنَّ لَهُ أَبًا شَيْخًا كَبِيرًا فَخُذْ أَحَدَنَا مَكَانَهُ إِنَّا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ» به کار رفته است. حلقه دیگر هم در معنای عذاب‌کردن است. همچنین معنی دست‌گیرکردن که در آیات دیگر وجود دارد.

وی با بیان اینکه سرعت حرکت یعنی کندی و تندی هم جزء مولفه‌های حرکت محسوب می‌شود به «سعی» اشاره کرد و افزود: افعال حرکتی در قرآن در قالب چندمعنایی خود را نشان می‌دهد؛ مثلا راه‌رفتن معنای کوشش‌کردن و شتافتن هم به خود می‌گیرد. در این مورد با طرح‌واره حرکت در مسیر مواجهیم که انتظار می‌رود مبدا و مقصد داشته باشد و گاهی این مسیر صعب‌العبور است و گاهی هم حرکت می‌تواند مقصد نداشته باشد مانند پرسه‌زدن در زبان فارسی که مقصد خاصی ندارد.

چندمعنایی واژه سعی در قرآن

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی افزود: سعی در آیات مرتبط با حج و صفا و مروه به معنای شتافتن به کار رفته است. در معنی کوشش‌کردن هم در برخی آیات دیگر شاهدیم از جمله در آیه: وَأَمَّا مَنْ جَاءَكَ يَسْعَى. همچنین فعل «صرف» در معانی برداشتن، جهت‌دادن به کار رفته است؛ یعنی در معنی اولیه برداشتن بوده است و حتی به معنای تقسیم‌کردن و جهت‌دادن و سوق‌دادن به کار رفته است؛ وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَامًا، در این ایه اعمال نیرو وجود دارد.

افراشی ادامه داد: همچنین در آیه شریفه «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» به حرکت و نیرو اشاره دارد.

افراشی اضافه کرد: زبان از این قابلیت برخوردار است که بار چندمعنایی را بر روی خیلی از واژگان بگذارد و این راه‌کار ملموس ارتباطی است لذا برای اینکه بخواهیم برای هر معنی یک واژه بسازیم از همان واژگان موجود معنی متفاوتی درست می‌کنیم و در متون دینی هم این کاربرد مشهود است. بر مبنای مقایسه چند زبان به این نتیجه رسیدیم که کلماتی که خیلی ساده هستند و کلماتی که بسامد زیادی در زبان دارند و دور از ذهن نیستند حوزه چندمعنایی زیادی دارند. 

وی افزود: حروف اضافه مانند در و بر و ... وسیع‌ترین حوزه‌های چندمعنایی را دارند در حالی که انسان شاید خیلی باور هم نکند؛ یکی از پربسامدترین افعال حرکتی «مشی» است که چندمعنایی زیادی دارد از جمله در آیه شریفه أَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ.

افراشی تاکید کرد: تلفیق طرح‌واره‌ها نقش مهمی در فهم برخی آیات قرآن و واژگان دارند و این کاربرد در متون روایی و احادیث هم وجود دارد و در خاتمه بر واژه زیارت تاکید دارم که چندمعنایی خاصی دارد که بنده در قالب مطالبی به آن پرداخته‌ام و علاقه‌مندان می‌توانند آن را در سایت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی پیگیری کنند.

منبع: ایکنا