1403/8/28 ۱۱:۵۴
گزارشی از سفر جفری آف لنگلی، از نخستین سفرای انگلیس به ایران در زمان حكومت وحشت مغولان:
لیك چو طاوس نیست چتركش و تاجدار - «خاقانی»
مریم مهدوی اصل: اشاره – جفری آف لنگلی، یكی از نخستین سفرای انگلیس در ایران، وقتی ۳۰۰ سال پیش از شكل‌گیری حكومت صفویه (۹۳۰ق.) مبادرت به بردن تُحفه، هدیه یا رهاورد «چتر» از ایران به انگلستان و اروپا كرد، در آن زمان، ایران دوران پس از تاخت و تاز وحشیانه چنگیز‌خان مغول و سلطه حكومت خونین نوادگان او را تجربه می‌كرد.
زمانی كه برای مقایسه سیاست تطبیقی به سراغ كتاب تاریخ ایران كمبریج دوره مغول رفتم، نه تنها هیچ نشانی از اسناد آرشیو انگلستان كه مبتنی بر حقیقت سیاست‌های پنهان آنان در ایران عصر مغول باشد، پیدا نكردم، بلكه گزارش حاضر، شاید آغاز یك قطره از اقیانوس پنهان سیاست استعماری انگلستان در فلات قاره ایران باشد كه ابوالقاسم طاهری در پژوهش سال ۱۳۵۲ش. به آن پرداخته است. بنابراین، این پرسش مطرح می‌شود كه تاریخ‌نویسان انگلیسی، برای نوشتن سلسله كتاب‌های تاریخی ایران باستان تاكنون كه مبتنی بر تامین منافع ملی انگلستان است و نه ایران، از چه منابعی بهره برده‌اند كه ما هرگز به آن دسترسی نداشته‌ایم؟ ضمن اینكه، ما می‌توانیم از منابع ادبیات و شعر فارسی، برای نوشتن تاریخ كهن ایران، بهره‌های فراوان ببریم.
بر پایه آنچه سیاحان و ماموران سیاسی-اطلاعاتی كشورهای اروپایی؛ فرانسه، انگلیس، هلند و... درباره تاریخ و جغرافیای فلات قاره ایران نوشته‌اند، آغاز روابط بازرگانی و سیاسی كشورهای اروپایی با ایران را از دوره امپراتوری شاهان صفوی ذكر كرده‌اند. این مساله درحالی جای كار بسیار دارد كه ابوالقاسم طاهری در كتاب «تاریخ روابط بازرگانی و سیاسی انگلیس و ایران- از دوران فرمانروایی مغولان تا پایان عهد قاجاریه» كه در سال ۱۳۵۲ توسط «انجمن آثار ملی» چاپ شده، نوشته است: «به طور قطع دانسته نیست كه در چه تاریخی نخستین مسافر انگلیسی پا به خاك میهن ما نهاد. طبق مدارك و شواهد موجود، پیشینه این‌گونه سفرها را باید از آغاز دوران تسلط مغولان بر سرزمین ایران جست‌وجو كرد؛ زیرا تصور این امر منطقی است كه پیش از سرازیر شدن سیل مغولان انگیزه‌ای برای سفر به مشرق زمین وجود نداشت و ارضای حس كنجكاوی فردی به سبب ره‌بندها و دشواری‌های سفر در جهان آن روزی میسر نمی‌شد، پس تا روزی كه پیدایش مدارك تازه‌ای بطلان عقیده ما را به ثبوت نرسانده باشد باید به ناچار هجوم مغولان و دوران فرمانروایی آنان را بر ایران، سرآغاز تاریخ سفر جهانگردان انگلیسی در میهن خود به حساب آوریم... در میان كشورهای اروپایی، انگلستان بیش از همه علاقه به جلب اتحاد و پیوند با مغولان داشت... تا سال ۶۸۸ه.ق (۱۲۸۹م.) هنوز از این سفارت‌ها و تبادل پیام‌های دوستانه چیزی عاید طرفین نشده بود. در آن سال بر ادوارد اول، پادشاه انگلستان محقق بود كه فرصت از دست می‌رود چه طرابلس به دست سلحشوران مسلمان افتاده بود و سقوط عكا آخرین پایگاه سپاهیان فرانك در فلسطین حتمی بود. ادوارد اول برای نجات جنگجویان صلیبی از خطر فنا مصمم شد دو تن از معتمدان خود را به سفارت نزد ارغون‌خان [مغول] بفرستد. رهبر هیات انگلیسی، جفری آف لنگلی و كارگزارش در این سفر، نیكلا دوشارتر بود... خوشبختانه آگاهی ما از جزییات سفر این گروه به رهبری جفری آف لنگلی فرستاده ویژه ادوارد اول، نسبتا مفصل است، زیرا بالغ بر صدوبیست سال پیش، سه ورق پوست آهو، حاوی جزییات سفارت كه به تصویب بازرسی در لندن رسیده بود، در گنجینه اسناد كلیسای اعظم وست مینستر پیدا شد... در بندر ژن واقع در ایتالیا، جفری آف لنگلی مبلغ دویست لیره آن روزی كه مبلغ بسیار كلانی بوده برای خرید بشقاب‌های سیمین بر سبیل هدیه، و سلاح‌های گوناگون و پانزده تخته قالیچه برای استفاده اعضای سفارت خرج می‌كند. این قالیچه‌ها به ویژه در هوای بسیار سرد ایران، هنگامی كه اعضای سفارت در آذربایجان سفر می‌كرده‌اند، فوق‌العاده سودمند می‌افتد. به هر تقدیر جفری آف لنگلی و همراهانش در اوایل سال ۱۲۹۲م. (۶۹۱ه.ق) بندر ژن را به قصد طرابوزان ترك می‌گویند و در این سفر، فرستاده ارغون، بوسكارلی با آنان همراه بوده است.... نظری به سندهای موجود در خزانه اسناد ملی انگلیس چندین حقیقت تاریخی را فاش می‌سازد كه مهم‌ترین آنها بردن چتر است از ایران به اروپا. پیش از سفر جفری آف لنگلی به ایران مردمان اروپا مطلقا از وجود چتر اطلاعی نداشته‌اند و فقط در این سفر است كه برای نخستین‌بار یكی از اعضای سفارت، در طرابوزان و تبریز چنین تحفه‌ای را خریده و به اروپا برده است.»
ریشه فرهنگی «چتر» و «چتركش»
این سند تاریخی در «خزانه اسناد ملی انگلیس» درحالی از اهمیت ویژه برخوردار است كه سید محمدعلی داعی‌الاسلام در كتاب «فرهنگ نظام فارسی به فارسی با ریشه‌شناسی و تلفظ واژه‌ها به خط اوستایی» كه نخستین‌بار در سال ۱۳۰۵ش. در هند چاپ شده [كتاب‌خطی]، در تعریف واژه «چتر» نوشته است: «... این لفظ در سنسكریت چهترم [ناخوانا] است. شعرا مجازا چتر آبگون را برای آسمان و چتر زرین و چتر زر را برای آفتاب و چتر سیمایی و چتر سیمین را برای ماه و چتر عنبری را برای شب و چتر كحلی را برای آسمان و شب استعمال كنند.»
حدود ۱۵سال بعد، علی‌اكبر نفیسی (ناظم‌الاطبا) در كتاب «فرنود سار یا فرهنگ نفیسی»، چاپ تهران (۱۳۱۸-۱۳۱۹ش.)، علاوه بر توضیحات ارایه شده توسط داعی‌الاسلام، درباره واژه «چتر» افزوده است: «سایبان و سایبانی كه برای محافظت آفتاب بر بالای سر نگاه دارند و فشك نیز می‌گویند و نیز سایبانی كه برای محافظت باران بر بالای سر نگه دارند و موی كوتاهی كه مردان بر فرق سر گذارند... و چترمار: یك نوع گیاهی و چترمینا: آسمان و چتر نور: آفتاب و چتر زدن: ورزش كردن كشتی‌گیران... چترمان: حاكم و فرمانروا.» چند سال بعد، علی‌اكبر دهخدا هم در «لغت‌نامه دهخدا» تا سال ۱۳۴۵ش. نوشته است: «چتر علامت شاهی. علامت بزرگی و سروری. ازجمله علامت‌هایی‌كه در ردیف علم و تخت و تاج به‌شمار می‌آمده. چتری كه بر سر شاهان می‌داشتند به علامت خسروی و شهریاری در میدان‌های جنگ یا در روزهای بار و برای حفاظت از آفتاب یا باران نبود...»
در همین راستا، دهخدا به بیتی از فردوسی (۳۲۹ تا ۴۱۶ق.) اشاره كرده است؛
«چو از دور كیخسرو آمد پدید
سوار سرافراز چترش بدید»
سپس دهخدا، درباره معنای واژه «چتركش» افزوده است: «چتركش... آن كس كه چتر به دست گیرد و بر سر شاه یا صاحب مرتبه و مقامی نگاه دارد... كنایه از صاحب علامت چتر كه سلطان باشد. صاحب تاج و تخت.»
او در این مورد، به بیتی از خاقانی (۵۲۰ تا ۵۹۵ق.) اشاره كرده است:
«بلبل اگر در چمن مدح تو گوید سزد
لیك چو طاوس نیست چتركش و تاجدار»
منابع: آرشیو مطبوعات، كتابخانه‌های شماره ۱ و ۲ ایرانشناسی، مركز اسناد مجلس.
روزنامه‌‌نگار پژوهشگر
منبع: روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید