1403/4/3 ۰۹:۱۸
كشف آثار باستان‌شناسی همیشه اهمیت بسیار بالایی در تحلیل‌های تاریخی داشته است. این آثار از مهم‌ترین قرائن تشخیص صحت یك رویداد، یك شخصیت یا یك واقعه تاریخی است. حالا در سرزمین حجاز سنگ‌نوشته‌ای پیدا شده كه به احتمال زیاد نوشته حنظله بن ابی عامر یكی از صحابه رسول خدا است. محققان تاریخی و باستان‌شناسان احتمال داده‌اند كه این سنگ‌نوشته مربوط به دوران پیش از هجرت پیامبر اكرم (ص) به مدینه است.
كشف آثار باستان‌شناسی همیشه اهمیت بسیار بالایی در تحلیل‌های تاریخی داشته است. این آثار از مهم‌ترین قرائن تشخیص صحت یك رویداد، یك شخصیت یا یك واقعه تاریخی است. حالا در سرزمین حجاز سنگ‌نوشته‌ای پیدا شده كه به احتمال زیاد نوشته حنظله بن ابی عامر یكی از صحابه رسول خدا است. محققان تاریخی و باستان‌شناسان احتمال داده‌اند كه این سنگ‌نوشته مربوط به دوران پیش از هجرت پیامبر اكرم (ص) به مدینه است. آرش جمشیدپور در یادداشتی در «دین‌آنلاین» به این یافته سترگ پرداخته و ابعاد پژوهشی آن را مورد توجه قرار داده است. ابعادی كه حتما می‌تواند نگاه تجدیدنظرطلبان را در حوزه اسلام‌شناسی با چالش‌های اساسی روبه‌رو كند. متن یادداشت وی بدین شرح است:
در دو دهه اخیر كشفِ سنگ‌نوشته‌هایی قدیمی در شبه‌جزیره عربستان قلمروی پژوهشی تازه‌ای را پیش چشم اسلام‌پژوهان و قرآن‌پژوهان گشوده است. این سنگ‌نوشته‌ها عموما در قرن‌های پنجم تا هفتم میلادی نوشته شده‌اند و اسلام‌پژوهان امیدوارند كه این سنگ‌نوشته‌ها شواهد تاریخی نوینی برای فهم اسلام، قرآن، زبان عربی، محیط حجاز و تاریخ صدر اسلام دراختیار آنها قرار بدهند.
كشف سنگ‌نوشته‌ها و هیجان اسلام‌پژوهان
شواهدی كه تاكنون برای شناخت اسلام و قرآن دراختیار داشته‌ایم متون عربی نوشتاری است كه مسلمانان حدود یك قرن پس از ظهور اسلام آنها را پدید آورده‌اند. در چند دهه اخیر متون غیرعربی پس از ظهور اسلام (منابع یونانی، آرامی، سریانی، ارمنی، پارسی، حبشی و...) نیز در شناخت اسلام و قرآن به كار گرفته می‌شوند، اما تاكنون دست محققان از منابع كتیبه‌شناختی كوتاه بوده است. اكنون، كشف سنگ‌نوشته‌هایی از دوره نزدیك به ظهور اسلام شور و هیجانی در میان محققانِ اسلام‌پژوه پدید آورده است.
سنگ‌نوشته‌هایی متعلق به رهگذران عرب
این سنگ‌نوشته‌ها را رهگذران عرب روی سنگ‌ها و تخته‌سنگ‌ها نوشته‌اند و نوعا شامل ذكر نام خدا، ذكر نام نویسنده سنگ‌نوشته و در نهایت دعایی از جانب نویسنده است. تاكنون سنگ‌نوشته‌های مهمی از این نوع كشف شده‌اند.[1] شاید مهم‌ترین یافته اخیر در این حوزه سنگ‌نوشته‌ای است كه به احتمال زیاد حنظله بن ابی عامر (متوفی سالِ سومِ هجرت)، یكی از صحابه معروف پیامبر آن را نوشته است. نوشته بالای تخته‌سنگ به حنظله بن عبد عمرو نسبت داده می‌شود (نوشته پایینی متعلق به شخص دیگری به نام عبدالعزی بن سفیان است كه هویتش مشخص نیست).
سنگ‌نوشته‌هایی مربوط به قبل از هجرت
احمد الجلاد و هیثم سیدكی در مقاله‌ای مشترك[2] استدلال كرده‌اند كه این سنگ‌نوشته احتمالا پیش از هجرت پیامبر به مدینه نوشته شده است. این سنگ‌نوشته در شهر طائف، در نزدیكی مسجدی متروك كه دستور ساخت آن به علی ابن ابی‌طالب نسبت داده می‌شود، قرار دارد. متنِ سنگ‌نوشته چنین است: «بسمك ربنا، انا حنظله بن عبد عمرو، اوصی ببرّ‌الله». احمد الجلاد و هیثم سیدكی در مقاله بسیار عالمانه خود به بررسی جنبه‌های گوناگون این سنگ‌نوشته پرداخته‌اند.
اهمیت این سنگ‌نوشته‌ها
اما چرا این سنگ‌نوشته مختصر، و مواردی مانند آن، بسیار مهم است؟ دلیلش این است كه از دهه 1970 به این سو اسلام‌پژوهانِ موسوم به «تجدیدنظرطلب» در روایت سنتی از خاستگاه‌های اسلام تشكیك كرده‌اند و به وثاقت منابع تاریخی مربوط به صدرِ اسلام به دیده تردید می‌نگرند. این اسلام‌پژوهان و پیروانِ آنها به دنبالِ منابعی معاصر با ظهور اسلام هستند كه به كمك آنها بتوان خاستگاه‌های اسلام را روشن كرد.
از این حیث، سنگ‌نوشته حنظله بن ابی عامر، نخستین متن معاصر با دوران پیامبر اسلام است كه در آن نوشته‌ای از یكی از صحابه پیامبر می‌یابیم.[3] احمد الجلاد، متخصص زبان‌های باستانی شبه‌جزیره و برجسته‌ترین متخصص سنگ‌نوشته‌های این منطقه، [4] حدود یك سال پیش پیش‌بینی كرده بود كه به زودی سنگ‌نوشته‌هایی از دوره پیامبر پیدا خواهند شد. اكنون پیش‌بینی او به حقیقت پیوسته است. موضع تجدیدنظرطلبان در حال حاضر طرفداران چندانی ندارد. باید به انتظار نشست و دید كه آیا این شواهد معاصر با دوره پیامبر اسلام نظریه‌های تجدیدنظرطلبان را ابطال خواهند كرد یا نه.[5]
ارجاعات:
[1] یكی از این سنگ‌نوشته‌ها كه در طائف كشف شده نوشته شخصی به نام قره/حره بن شداد است. متنِ سنگ‌نوشته، براساس خوانش احمد الجلاد و هیثم سیدكی، از این قرار است: «بركم ربنا انأ قره/حره بن شداد». احمد الجلاد و هیثم سیدكی زمان نگارش این سنگ‌نوشته را دوره‌ای زمانی از اواخرِ قرنِ پنجم تا اوایل قرن هفتم میلادی می‌دانند. بنگرید به:
Al‐Jallad, A., & Sidky, H. (2022) . “A Paleo‐Arabic Inscription on a Route North of Ṭāʾif “, Arabian Archaeology and Epigraphy, 33 (1) , 202–215.
سنگ‌نوشته مهمِ دیگر كه براساسِ خوانشِ احمد الجلاد، با تعبیرِ «بسم‌الله الرحمان» آغاز می‌شود در یمن كشف شده است و الجلاد زمانِ نگارشِ آن را اواخرِ قرنِ ششم و اوایلِ قرنِ هفتمِ میلادی می‌داند. بنگرید به:
Al‐Jallad, A. (2022) . “The Pre-Islamic Basmala: Reflections on its First Epigraphic Attestation and its Original Significance “, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 52, 1–28.
برای آشنایی با سایرِ سنگ‌نوشته‌ها، بنگرید به:
– “A Paleo-Arabic Inscription on a Route North of Ṭāʾif “, Arabian Archaeology and Epigraphy, 33 (1) , 202–215, pp. 214-215 (Appendix 2) .
بنگرید به:
Al‐Jallad, A., & Sidky, H. (2024) . “A Paleo-Arabic Inscription by a Companion of Muḥammad? “. Journal of Near Eastern Studies, 83, 1, April 2024, pp. 1-14.
[3] سنگ‌نوشته بسیار مهمِ دیگری نیز یافته شده است كه محققان به عبد شمس بن المغیره المخزومی، پدربزرگِ همسرِ عثمان بن عفان، فاطمه بنت الولید بن عبد شمس، نسبت می‌دهند كه احتمالا در قرن ششم میلادی نوشته شده است. بنگرید به:
– Abdullah Saad Alhatlani & Ajab Mohammad Al-Otibi. (2023) . “A Paleo-Arabic Inscription from the Ḥismā Desert (Tabūk Region) “, Arabian Archaeology and Epigraphy, 2023, 1-11.
– “A Paleo-Arabic Inscription on a Route North of Ṭāʾif “, Arabian Archaeology and Epigraphy, 33 (1) , 202–215, p. 210.
– Al‐Jallad, A., & Sidky, H. (2024) . “A Paleo-Arabic Inscription by a Companion of Muḥammad? “. Journal of Near Eastern Studies, 83, 1, April 2024, pp. 1-14, p. 6.
– Al‐Jallad, A. (2022) . “The Pre-Islamic Basmala: Reflections on its First Epigraphic Attestation and its Original Significance “, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 52, 1–28, p. 17, fn 66 & p. 18, fn 68.
[4] فعالیت‌های تحقیقی احمد الجلاد (اعم از آثارِ علمی و كارهای میدانی او) چه بسا در دهه‌های آتی تحولی بزرگ در اسلام‌پژوهی و قرآن‌پژوهی ایجاد كند. غیر از سه مقاله الجلاد كه در پی‌نوشت‌های 1 و 2 به آنها اشاره شد، بعضی از مهم‌ترین مكتوباتِ او كه با اسلام‌پژوهی، قرآن‌پژوهی و مطالعاتِ زبانِ عربی مرتبطند از این قرارند:
– The Religion and Rituals of the Nomads of Pre-Islamic Arabia: A Reconstruction Based on the Safaitic Inscriptions
– The Damascus Psalm Fragment: Middle Arabic and the Legacy of Old Higazi
– A Manual of the Historical Grammar of Arabic: Notes on Key Issues in Phonology and Morphology
– “The Pre-Islamic Divine Name ‘Sy and the Background of the Quranic Jesus “
– “ʿArab, ʾAʿrāb, and Arabic in Ancient North Arabia: The First Attestation of (ʾ) ʿrb as a Group Name in Safaitic “
– “Was it sūrat al-baqárah? Evidence for Antepenultimate Stress in the Quranic Consonantal Text and its Relevance for صلوه Type Nouns “
– “An Early Christian Arabic Graffito Mentioning ‘Yazıd the king’ “
– “The Arabic of Petra “
[5] البته سنگ‌نوشته‌های پس از گسترشِ اسلام در شبه‌جزیره (قرنِ اولِ هجری) نیز در ارزیابی آرای تجدیدنظرطلبان مهم و سرنوشت‌سازند. برای مثال سنگ‌نوشته‌هایی از خالد بن العاص بن الهشام بن المغیره و فرزندان او، الحارث و عبدالرحمان، در 300 كیلومتری جنوب مكه و نیز نزدیك مكه یافته شده است كه به حدود سال‌های چهل هجری متعلق‌اند. بنگرید به:
– احمد قشّاش، (2015)، نقوش الصحابی الجلیل خالد بن العاص و ابنائه فی منطقه الباحه، بیروت.
منبع: دین آنلاین
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید