صور اسرافیل؛ پیشرو در تجددگرایی بومی ـ ایرانی / علی ططری

1393/10/20 ۰۹:۱۶

پیش از دوران مشروطیت، «سیاست» به مفهوم تام و تمام امروزی، چندان عمومیت نداشته و بیش و پیش از هرچیز ـ آن‌چنان که از اسناد و منابع برمی‌آید ـ مسائل دینی و قضایی، در دایره توجهات عامه از اهمیت و ارجحیت محسوسی برخوردار بوده است. نفوذ روحانیت، وعاظ و منابر، اشراف و غلبه گسترده‌ای داشت و مسائل قضایی نیز از حیث دعاوی مردم و لزوم رفع مشکلات حیات و معاش ایشان بسیار مهم و گاه در اولویت بود.

پیش از دوران مشروطیت، «سیاست» به مفهوم تام و تمام امروزی، چندان عمومیت نداشته و بیش و پیش از هرچیز ـ آن‌چنان که از اسناد و منابع برمی‌آید ـ مسائل دینی و قضایی، در دایره توجهات عامه از اهمیت و ارجحیت محسوسی برخوردار بوده است. نفوذ روحانیت، وعاظ و منابر، اشراف و غلبه گسترده‌ای داشت و مسائل قضایی نیز از حیث دعاوی مردم و لزوم رفع مشکلات حیات و معاش ایشان بسیار مهم و گاه در اولویت بود.  بنابراین مواجهه و مداخله عامه در حوزه سیاست چندان چشمگیر به نظر نمی‌رسید. خاندان‌ سلطنتی، تمامی مناصب خرد و کلان حکومتی را تحت سیطره خود داشتند و در یک روند هژمونیک، ساختار مناصب، دست به دست، با تغییراتی مواجه می‌گردید و به هر دلیل، علاقه چندانی در میان اقشار مختلف مردم برای ورود به حریم ساختار حکومت دیده نمی‌شد. در دوره مشروطه، با مطرح شدن <مجلس>،عدالتخانه ، قانون‌گذاری، مردم در راستای < مشارکت سیاسی>، آگاهی یافته و بدین سو متمایل شدند؛ شاکله مجلس اول مشروطه که از همه طبقات اجتماعی در آن حضور داشتند،شاهدی بر این مدعا است.

یکی از ابزارهای بسیار مهم آگاهی‌بخشی و ترویج فرهنگ سیاسی عمومی، روزنامه‌های عمدتاً سیاسی بودند که درعصر مشروطه متولد شدند. به طوری که هر شهروند باسواد ایرانی می‌توانست با مطالعه مستقیم مقالات روزنامه و افراد کم‌سواد یا بیسواد نیز با حضور در قرائت‌خانه ها یا قهوه‌خانه‌ها و گوش دادن به مطالب مندرج در آن‌ها، از اخبار و اتفاقات واقعه، مطلع شده و به نحوی، به مشارکت سیاسی وارد شوند. در این میان در سراسر ایران، در شهرهایی همچون تبریز، اصفهان، شیراز، ارومیه، بوشهر، مشهد، رشت و کرمانشاه، 30 تا 40 عنوان و در تهران نیز  17 عنوان نشریه، همزمان با افتتاح مجلس اول، شروع به انتشار کردند که البته این موج، به مرور، فراگیر شد.

حضور روزنامه‌هایی که با هدف خاصی انتشار یافتند، جایگاه خاص و قابل مطالعه‌ و در برخی موارد مانند روزنامه «صور اسرافیل»، نقش غیرقابل کتمانی دارد. میرزا قاسم خان تبریزی، میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل و علی‌اکبرخان دهخدا، پایه‌گذاران این روزنامه بودند و شخصیت‌های مؤثر دیگری همچون سیدحسن تقی‌زاده و سیدجمال واعظ اصفهانی نیز در آن قلم می‌زدند و مطالبی را می‌نگاشتند. این نشریه در انتشار خود، سه هدف عمده را دنبال می‌کرد: 1) تکمیل معنای مشروطیت که همان قانون اساسی و متمم آن بود؛ 2) حمایت از مجلس و البته نظریه تفکیک قوا که مبتنی بر آن حتی معتقد بود قوای دیگر باید تابع قوه مقننه باشند؛ 3) مسأله توجه به طبقات فرودست و آسیب‌پذیر جامعه.

این روزنامه که حدود 5 ماه پس از امضای فرمان مشروطه، منتشر گردید، پس از چند شماره، به سخنگوی جنبش بدل شد. صور اسرافیل علاوه بر طرح مسائلی چون ضعف قوای نظامی، بیسوادی گسترده افراد جامعه، فقدان نظام قضایی کارآمد، کمبود راه‌های مواصلاتی، نبود بانک و نظام اقتصادی قابل قبول و مسائلی از این دست، فضای جدیدی را برای ایرانیان ترسیم کرد که عمدتاً مسائل اجتماعی بود و البته از نقد شیوه حکمرانی و حتی شخص پادشاه نیز دریغ یا واهمه‌ای نداشت. دیگر آنکه این روزنامه، به مباحث تازه‌ای همچون اقتصاد ملی، مناسبات دین و جامعه و مسائل خاص روز، مانند اصلاحات ارضی نیز می‌پرداخت.

چنان که ذکر شد، یکی از اصول مورد توجه ایشان، دغدغه و دلبستگی به فرودستان بود که علت آن نیز وابستگی گردانندگان روزنامه، به «اجتماعیون عامیون» (سوسیالیست‌ها) و از سوی دیگر، همگام شدن با تحولات جهانی و گرایش به تجدد بود زیرا سه اصل انقلاب کبیر فرانسه عبارت از «حریت»، «مساوات» و «اخوت» (آزادی، برابری و برادری) را بر پیشانی خود داشت. ایشان در پی دست یافتن به تجدد بومی، شامل هویت ایرانی، زبان فارسی، نژاد ایرانی و بازگشت به شکوه گذشته ایران بودند که سیدجمال‌الدین اسدآبادی و میرزا حسین‌خان سپهسالار سردمداران آن به شمار می‌روند. در سوی دیگر به تعبیر شهید مطهری تجددگرایی افراطی (از جمله عرب‌ستیزی) مطرح بود و در برخی موارد نیز تضاد با اصول اسلامی را در ذات خود به همراه داشت. امّا صور اسرافیل در اندیشه بومی‌سازی تجدد و به دست گرفتن ابتکار و حرکت رو به جلو بود.  با اینکه مسائل عمده پس از مشروطه که صاحبنظران از آن سخن می‌گفتند، سیاسی و قضایی بود اما صور اسرافیل در این گیر و دار، مباحثی چون اصلاحات ارضی یا بانک زارعی (بانک کشاورزی) را پیش می‌کشید و در حقیقت، گویی از انقلابی واقعی سخن به میان می‌آورد. بدین معنا که اگر قرار است ایرانیان، مشمول تحول و تعالی اجتماعی شوند، این تطورات باید در تمامی ابعاد باشد.

از این نشریه مجموعاً 35 شماره به شکل هفتگی (32 شماره در تهران و 3 شماره در سوئیس) انتشار یافت که 32 شماره نخست آن، از 14 دی 1286 تا به توپ بسته شدن مجلس در 2 تیر 1287/ 23 جمادی‌الاول 1326 بود. در زمانی که میانگین شمارگان کل روزنامه‌های کشور، هزار تا 1500 نسخه بود، تنها، دو روزنامه «مجلس» (به مدیریت سیدمحمدصادق طباطبایی) و «صوراسرافیل» از این فراتر رفتند و بر پایه اسناد موجود، شمارگان صوراسرافیل، از 5 هزار نسخه کمتر نبوده و حتی تا 24 هزار نسخه نیز انتشار داشته است. آن هم در جامعه ایرانی که یک درصد و در خوشبینانه‌ترین حالت ممکن در جامعه شهری پایتخت، حداکثر 10 درصد مردم آن باسواد بوده‌اند. این در حالی است که به‌رغم چنین واقعیت تلخی، روزنامه صور اسرافیل عمدتاً در برهه‌های مختلف، نایاب شده و علاوه بر آن، در خارج از کشور نیز طرفداران خود را داشته است. بی‌شک وجود روزنامه‌نگاران تحصیلکرده و نافذ، در موفقیت آن، تأثیر بسزایی داشت و در روزگاری که نشریات، در ضمن تندروی‌های معمول مطبوعاتی، هدف خاصی را از انتشار خود دنبال نمی‌کردند، صور اسرافیل خلاقیت و ابتکار عمل را به دست گرفت.

روزنامه صوراسرافیل، دو بار توقیف شد. در مشروح مذاکرات مجلس اول (مورخ یکشنبه 20 شعبان 1325)، دستور جلسه، بحث در باب همین روزنامه بوده که در نهایت، حکم به توقیف آن داده می‌شود. حتی در این جلسه، اذعان شده که صور اسرافیل، جرم مشخصی انجام نداده است اما تا مشخص شدن وضعیتش باید در توقیف باشد.

پس از این واقعه دردناک صور اسرافیل به همت مرحوم دهخدا در ایرون سوئیس انتشار یافت اما به سبب مشکلات مالی، تا 3 شماره بیشتر دوام نیاورد امّا همین، نشان از دغدغه صاحبان آن در انتشار مطالبی در راستای تعالی و تجدد جامعه ایرانی داشت.

روزنامه ایران