روستای هورامی تداوم روستای مادی / اسماعیل شمس

1400/5/9 ۱۰:۱۲

نظامی می گوید: همه عالم تن است و ایران دل/ نیست گوینده زین قیاس خجل. من هم با پوزش از حضرت نظامی شعر او را اندکی تغییر می دهم و می گویم کردستان تن است و هورامان دل – نیست گوینده زین قیاس خجل.این سخن را گفتم تا دیدگاهم را درباره نسبت هورامان با کردستان بیان کنم .

به بهانه ثبت جهانی هورامان/ اورامانات

دبا / توضیح نویسنده: این فایل، متن پیاده شده سخنرانی اینجانب در همایش ملی «هورامان، انسان، طبیعت، زندگی» است که در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۴ در سنندج برگزار شد و اکنون بنابر درخواست برخی عزیزان بدون هیچ تغییری و برای نخستین بار منتشر می شود. این همایش مقدمه ای برای آغاز بحث علمی درباره ثبت جهانی هورامان بود که آن روزها به جریان افتاده بود. در آن زمان هنوز کاوشهای باستان شناسی هورامان به شکل جدی آغاز نشده بود و نتایج برخی حفاری های قبلی انتشار نیافته بود؛ کاری که بعدها با همت دکتر بیگلری و دکتر ساعد موچشی و همکارانشان انجام شد و سابقه زندگی و یکجانشینی در هورامان را به عصر آهن و ماقبل آن رساند و حتی شواهدی از زندگی در چهل هزار سال پیش و دوران پارینه سنگی در هورامان را به جهانیان نشان داد.در آن زمان موضوع منظر فرهنگی و چشم انداز هورامان چندان شناخته شده نبود و پژوهشگران رشته های مختلف با عشق و علاقه مشغول تبیین این موضوع بودند.

نظامی می گوید: همه عالم تن است و ایران دل/ نیست گوینده زین قیاس خجل. من هم با پوزش از حضرت نظامی شعر او را اندکی تغییر می دهم و می گویم کردستان تن است و هورامان دل – نیست گوینده زین قیاس خجل.این سخن را گفتم تا دیدگاهم را درباره نسبت هورامان با کردستان بیان کنم .همین جا مراتب سپاس خودم را از مسئولین برگزاری  این همایش اعلام می دارم. بحثم  را با یک مقدمه آغاز می کنم و سپس وارد موضوع اصلی می شوم.

به باور نویسنده یگانه راه برای مستند سازی خواسته بانیان همایش ملی رابطه انسان و طبیعت در هورامان ، و نشان دادن این نکته که هورامان یک چشم انداز یا منظر فرهنگی منحصر به فرد بوده و موقعیتش بر محورهای سه گانه تعریف این اصطلاح منطبق است ،مطالعه روستای هورامی نشین  است. کمتر مردمی در خاورمیانه را می توان یافت که همانند مردم هورامان زندگی روستایی غنی داشته باشند.از نظر جغرافیایی این مردمان در ناحیه ای زندگی می کردند که بیشتر مهاجمان شرقی و غربی آرزوی تسلط بر آن را داشتند. اما موقعیت هورامان  که به شکل جزیره ای محاصره شده  در میان کوهها و به قول برخی منابع کهن ، یک "حصن حصین خدا آفرین " یا دژ طبیعی نفوذ ناپذیر بود سبب شد که این ناحیه در طول تاریخ  تا زمان رضاشاه ، از لشکرکشی های بزرگ و  منظم  و  تاخت و تاز ارابه های جنگی جهانگشایان مصون بماند و فقط گروههای کوچک مهاجمان و راهزنان می توانستند به هورامان نفوذ کنند در نتیجه هورامان کمتر دچار دگرگونی و تغییرشده است. در سراسر تاریخ همه سپاهیان یا کاروانهای تجاری و زیارتی که از شرق به غرب و غرب به شرق می رفتند ، یک راه اصلی و یک راه فرعی داشتند . راه اصلی شاهراه تجاری ری- همدان – کرمانشاه – جلولا و راه فرعی جلولا – شهرزور بود که در کردستان به سمت کرمانشاه یا آذربایجان منشعب می شد و البته هورامان در میان این دو راه بود و کوههای سربه فلک کشیده از چهارسو آن را به مثابه جزیره ای امن از تاخت و تازهای بیرون از خود  و در سر آن راهها مصون نگه می داشتند. به همین سبب مورخان ، جغرافیدانان و سیاحان از هرودوت تا  چند قرن پیش  که از نواحی سر این دو شاهراه نام برده ، به ندرت از روستاها و قلعه های هورامان سخن گفته اند .

 هورامان در حد فاصل  کوههای سر به فلک کشیده و چشمه ها و رودهای پر آبی بود که از این کوهها سرچشمه می گرفتند و در کوهپایه ها و دشتهای حاصلخیز سرازیر می شدند . این وضعیت ، جغرافیای مناسبی را برای کشاورزی ، باغداری و دامداری فراهم می کرد. شواهد نشان می دهد که  سیاق معیشت مردم هورامان بر این سه شیوه منطبق بود. هورامی ها همه  آنچه را که دیگران به دنبال آن بودند یعنی  آب ، خاک حاصلخیز ، باغ و ... داشتند و بر خوان نعمت و ثروت نشسته بودند. از این زاویه می توان گفت که برای هورامی ها"خاک" از همه چیز مهم تر بود. دیگران با خانواده و قبایل همخون ، خاک خود را ترک کرده و در سرزمین دیگری اقامت می کردند ولی هورامی ها بر سر خاک  خود حتی با قبایل هم خون خود می جنگیدند و حاضر به رها کردن آن نبودند و هرگاه دشمن روستای آنها را ویران می کرد ،دوباره از نو می ساختند. فرهنگ شفاهی هورامان  این فضای تاریخی و جغرافیایی را به خوبی شرح داده و سرشار از وصف زندگی هورامی ها در دل این طبیعت از یک سو و دفاع آنان از خاک و سرزمینشان در برابر مهاجمان از سوی دیگر است.

مردم هورامان هرگز در طول تاریخ  ، نه زندگی کوچ نشینی داشته و نه زندگی شهری ،بلکه همیشه و همه جا روستا کانون زندگی آنها بوده است. آنان اگر با شروع فصل گرما به "هوار" یا ییلاق رفته و دام هایشان را با خود برده اند ، یا در فصل سرما به قشلاق و سواحل رود سیروان می رفتند ،حتما در پایان فصل به خانه هایشان بر می گشتند و البته ،این با کوچ نشینی تفاوت دارد. همچنین در طول تاریخ در ناحیه ای که هورامان نامیده شده ،نام هیچ شهری ثبت نشده است و تا این اواخر هم ما جز نام روستا چیزی از هورامان نمی بینیم . آن بخش از هورامان که  پس از معاهده صلح زهاب در 1839ق به عثمانی داده شد و اکنون دراقلیم کردستان قرار دارد تماما روستانشین بوده است . همچنین بر اساس منابع عصر قاجار، هورامان ایران به 3بلوک(ناحیه) اورامان لهون ، اورامان تخت و اورامان ژاورود تقسیم شد که تابع ولایت کردستان اردلان بود. اورامان تخت در سال 1307ق دارای 32 دهکده و 4000 نفر جمعیت بود. اورامان لهون به مرکزیت نفسود(نوسود) هم در سال 1319 ق دارای 22 دهکده و 5000 نفر جمعیت بوده است. ژاورود نیز در سال1309ق 58 قریه داشته است. در دوره رضاشاه هم اورامانات جزء کردستان بود و در منابع رسمی به 4 بخش اورامان لهون، اورامان تخت، اورامان دزلی و اورامان رضاب (رزاب)  تقسیم شده است. در ابتدای دوره محمدرضاشاه هم  تقسیمات رسمی کهن اورامان همچنان باقی مانده بود. در سال 1329ش 3 دهستان اورامان تخت با 47 قریه و اورامان لهون با 17 قریه و ژاورود با 17 قریه به شکل رسمی از توابع سنندج بودند..

از جهت تاریخی  و منظر فرهنگی هم  خصلتهای کنونی جامعه هورامی و جغرافیای هورامان بیشتر به ویژگیهایی نزدیک است که زبانشناسان و باستان شناسان برای دوره ماد ذکر کرده اند.. بسیاری از پژوهشگران معتقدند که فرایند اختلاط مادهای آریایی با مادهای بومی و غیر آریایی  در سلسله جبال غرب ایران  رخ داد که قسمت اعظم آنها در هورامان قرار دارند. بنابراین جامعه مادی آمیزه ای از بومیان و مهاجران بود این جامعه پس از سقوط ماد از بین نرفت بلکه در آن جغرافیا ماندگار شد. مهم ترین ویژگیهای جامعه مادی ،جامعه ای یکجانشین با ساختار "دژ- ده " بود. مادهای ده نشین همواره در معرض حمله آشوریان و مهاجمان بعد از آنان قرار داشتند وقتی آنان حمله می کردند مادهای کشاورز و باغدار یا دامدار چاره ای جز فرار به  دژها وقلعه های مرتفع و تسخیر ناپذیرشان نداشتند. از سوی دیگر ساختار اجتماعی این جامعه مبتنی بر طایفه و قبیله بود. طوایفی که به سبب کوهستانی بودن منطقه گاه دارای تفاوت زبانی و گویشی با هم بودند.

در حوزه رابطه انسان با طبیعت و ایجاد سبک زندگی متناسب با این دو محور ،هیچ ناحیه ای همچون هورامان  نتوانسته سبک زندگی اولیه مردمان این سرزمین و نخستین روزهای تاریخ حیات آنها را حفظ کند.مردم هورامان به سبب طبیعت و جغرافیای جزیره گون خود و عدم ارتباط گسترده با دنیای بیرون ، برای بقا چنان با طبیعت عجین شده اند که نمونه آن را در کمتر جای جهان می توان دید. اختلاف ارتفاع  3350 متری در هورامان و به تبع آن شیب زیاد در چنین محدوده ای کوچک سبب  تنوع اقلیمی و جغرافیایی بی نظیری در این ناحیه شده است. در هورامان ،به شکل همزمان ،کوه ، جنگل ، رودخانه و دشت ، ولو کوچک و محدود،وجود داشت و از منظر جغرافیایی می توان هورامان را یک  شبه قاره نامید چون بسیاری از این عناصر را به شکل موازی در کمتر جایی می توان پیدا کرد. مکان گزینی روستاهای هورامان هم متأثر از شرایط طبیعی و به ویژه توپوگرافی این ناحیه است. به همین سبب تمام روستاهای هورامان بر روی دامنه های پرشیب جنوبی قرار گرفته اند که ضخامت خاک به سبب فرسایش ،کم بوده و در زمستان در معرض نور خورشید قرار داشته اند. گذشته از آن به علت شیب زیاد این دامنه ها خانه ها به شکل پلکانی قرار گرفته اند که خود یکی از جلوه های زیبای هورامان می باشد. بیشتر روستاهای هورامان در ارتفاع 1700 متری ساخته شده اند. وجود مناظر و چشم اندازهای زیبا، انواع و اقسام چشمه ها، گلها و گیاهان خوشبو، قشلاق و ییلاق مردم، اسامی جغرافیایی برای هر نقطه این ناحیه اعم از باغ، دره و قله و... سبب شکل گیری گنجینه ای غنی از واژگان جغرافیایی و فولکلوریک شده است. گذشته از آن هورامی ها دل کوههای سر به فلک کشیده را شکافته و در آنها نه تنها خانه  که باغ و بوستان ساخته اند .  یک میلیمتر از خاک هورامان اعم از کوه ، کوهپایه ، جلگه ، نواحی هموار و پست  و رودخانه نبوده که این مردمان برای زندگی خود از آن استفاده نکرده و روی آن اسم نگذاشته باشند. آنان برزاbaraza)) را از بلندای کوهها و کنگر و قارچ را از زیر زمین به دست می آوردند و به مصرف می رساندند. بز کوهی و کبک را از کوهستان شکار کرده و ماهی را از رودخانه صید می نمودند . کدام جزء و اندام حیوان و دام های اهلی وحیوانات وحشی وجود داشت که مردم هورامان به نوعی از آن برای خوردن غذایی و ساختن و ابزاری از آن استفاده نکنند یا با ترکیب آن با محصولات خودرو و کشاورزی و باغی خود، محصولات جدید نسازند. به راستی در کدام جامعه ای در ضمن حفظ طبیعت و محیط زیست و اجازه دادن به چرخش طبیعی چرخه طبیعت و اکوسیستم این همه بهره برداری متعادل از طبیعت شده باشد. مردم هورامان در عین اینکه کشاورز و باغدار و دامدار به شکل همزمان بوده اند ، صنعتگران ماهری هم بوده اند و جالب آنجاست که ماده اولیه همه اینها را از دل طبیعت خود و از ترکیب عناصر متفاوت و متضاد آن  فراهم می ساختند و از بیگانه بی نیاز و خودکفا بودند و گاه محصول خود را در قالب کاروانهای کوچک به مناطق دور و نزدیک می بردند.. اگر هورامان حصن حصین خدا آفرین بوده ، مردم آن هم به تبعیت از طبیعت خود حصن سازان زندگی آفرین بوده اند. این زندگی آفرینی محصول همکاری تنگاتنگ زن و مرد بود و بدون یکی ، دیگری هرگز نمی توانست سمفونی زندگی را در هورامان بنوازد. اگر مرد معمار زیر بنا و نمای بیرونی خانه بود ، تزیین اندرونی آن کار زن بود.اگر زن شیر گاو و گوسفند را می دوشید  ،سربریدن و تهیه گوشت آن وظیفه مرد بود. اگر مرد گردوها را  از بالای درخت می تکاند ،زن آنان را  در زمین می چید و قس علیهذا .صد البته مردم هورامان تمام عناصر این زندگی را در ادبیات مکتوب و شفاهی و نغمه ها  و نواهای خود از خواندن لالایی در لحظه تولد تا سیاوچمانه خوانی در دل طبیعت  و راز(قصه ) گویی در کنج خانه و سرودن بالوره در لحظه مرگ انعکاس داده اند و نکته جالب آن است که سهم زنان چه در آفرینش سبک زندگی هورامان و چه در انعکاس هنری آن به اندازه مردان و شاید بیشتر از آنان است .چه چیز مهم تر از آن که داستان آغاز و انجام زندگی انسان در هورامان توسط زنان در لالایی و بالوره روایت می شود. هورامی ها  پیش از آمدن اسلام و حتی پس از آن ، نامهای دختران و پسران خود را با اقتباس از طبیعت اطراف خود می نهادند. کیست که نداند که خود نام هورامان و بلندترین کوه و بزرگترین رودخانه اش یعنی شاهو و سیروان برای پسران و گیاهان خوشبو و گلهای معطرش همچون چنور و ریحان  و هراله و ... بر روی دختران نهاده شده است.

  و کلام آخر اینکه اگر کسی می خواهد سبک اولیه زندگی و رابطه انسان با طبیعت را در نخستین هزاره های پیش ازتاریخ و ابتدای دوره سنگ و سپس عصر آهن ببیند ، کافی است به یکی از روستاهای هورامان سر بزند. نکته مهم آن است که  هورامان در عین حفظ فرهنگ کهن و باستانی و تداوم و استمرار آن ،  روایتگر بسیاری از تحولات تاریخی هم بوده و ابعاد آن نسل به نسل و سینه به سینه منتقل شده و تا امروز همچنان خود را حفظ کرده است. با مطالعاتی که صورت گرفته  است می‎توان حدس زد که روستاهای دورافتاده بخش‎هایی از هورامان نزدیک‎‎ترین مناطق به دوران باستانی تاریخ این مرز و بوم‎اند. به عنوان مثال در روستایی به نام شرکان از توابع شهرستان پاوه ، چنار بزرگی میان دو بخش روستا قرار دارد که تاریخ آن بیشتر از هزار سال است.  همچنین شواهد زیادی از حضور آشوریان سامی در هزاره های دوم و اول پیش از میلاد هم در اسامی کوهها و چشمه ها و برخی مکانهای جغرافیایی شرکان و هم در نام روزهای نامگذاری جوی آب اصلی باغهای روستا وجود دارد. همچنین نظام طراحی و معماری روستای شرکان یعنی وجود "دگا" یا ده بین کوه و دره و "قلایته " یا قلعه  در شمالی ترین نقطه روبروی آن که بر تمام جهات اطراف تسلط دارد و عملا نقش دیده بان را ایفا می کند ، نشان دهنده ساختار روستاهای  دوره ماد است که شامل "دژ- ده بودند. همچنین در روستا مقبره ها  و گور دخمه هایی وجود دارند که جهت جغرافیایی آنها  رو به خورشید است که نشانه وجود تمدن در این روستا در ادوار پیش از اسلام است.وجود  "سولو گاورا "  یا آبشار کفار ونیز روز "کافرالله " در نظام نامگذاری  آبیاری باغهای روستا به خوبی گذار اهالی روستا از زردشتی گری به اسلام را نشان می دهد. در دوره اسلامی هم با استناد به  اعلام جغرافیایی و برخی واژگان ، ضرب المثلها و چیستانهای موجود در زبان محاوره مردم می توان به خوبی شواهدی از حضور اعراب ، ترکان  ، مغولان  و عثمانی ها در شرکان را دید.

به نظر نویسنده ، اگر قرار است پرونده هورامان برای ثبت به یونسکو فرستاده شود، پیش از هر چیز انجام پژوهشی علمی و آکادمیک در این زمینه لازم است. اینجانب چند سال پیش به پیشنهاد مرحوم دکتر احسان نراقی که سالها در یونسکو بود  و با حمایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی طرحی را با کمک متخصصین و با روشهای تحقیق علمی  تهیه کرده و به نام مرکز دائره المعارف که در سطح ملی و جهانی شهرت به سزایی دارد به میراث فرهنگی آن روزگاران فرستادیم که پاسخی به ما داده نشد. به هرحال این طرح همچنان قابلیت اجرایی داشته و در صورت تمایل نهادهای مرتبط آماده ارائه می باشد.

منبع: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی