1400/1/31 ۰۹:۱۴
این روزها به واسطه افزایش چشمگیر امكان دسترسی به فضای مجازی برای همگان و در نتیجه اظهارنظر در حوزه عمومی، فراوان می‌شنویم و می‌خوانیم كه آدم‌ها دیگران را در موضوعات و مسائل مختلف، به لحاظ اخلاقی قضاوت می‌كنند. افراد به محض شنیدن یا خواندن یا دیدن یك خبر یا پیام یا ویدیو یا تصویر، درباره یك فرد، به راحتی و بر پایه همان مستندات دست به داوری اخلاقی می‌زنند و حكم صادر می‌كنند؛ خواه آن فرد یك سلبریتی باشد، یا یك سیاستمدار یا ورزشكار یا حتی یك آدم ناشناخته.
دیگر كسی نمی‌پرسد كه آیا مدارك و استنادات لازم برای صدور چنین حكمی را دراختیار داریم یا اصلا قضاوت اخلاقی راجع به یك فرد یا موضوع امكان‌پذیر هست یا خیر؟
قضاوت و داوری اخلاقی، در تمایز با قضاوت یا داوری حقوقی (قانونی)، زیبایی شناختی و سایر انواع داوری یا قضاوت كه ممكن است برمبنای معیارهایی چون دین یا مصلحت یا عرف و عادت و... صورت بگیرد، آن نوع قضاوت و داوری است كه درباره خوب و بد یا درست و نادرست افعال و كردارهای آگاهانه و ارادی انسان‌های بالغ و مختار رخ می‌دهد. مثلا می‌گوییم سهراب آگاهانه و ارادی دروغ گفته و این كار او از حیث اخلاقی نادرست، زشت، بد و ناپسند است. بنابراین اراده و اختیار و آگاهی شروط قضاوت اخلاقی است. اما فرض امكان داوری یا قضاوت اخلاقی، مستلزم باور به اصولی ثابت در اخلاق نیز هست، زیرا در غیاب چنین مبانی و اصولی، با نسبی انگاری اخلاقی مواجه می‌شویم و هیچ معیاری برای ارزیابی خوب و بد اخلاقی نداریم. بنابراین فرض امكان داوری اخلاقی، غیر از اراده و اختیار و آگاهی كنشگران، مستلزم نوعی مطلق انگاری اخلاقی (ولو در حیطه‌هایی محدود) هم هست.
اما به فرض پذیرش اصول ثابت، آیا باز هم می‌توان به راحتی دیگران را به لحاظ اخلاقی قضاوت كرد؟ پاسخ این پرسش احتمالا به این باز می‌گردد كه به كدام یك از سه رویكرد عمده در اخلاق هنجاری متعلق باشیم، یعنی آیا پیامدگرا باشیم یا وظیفه‌گرا یا فضیلت‌گرا. یك پیامدگرا، بنا به تعریف به پیامدها یا نتایج فعل اخلاقی می‌نگرد و بنابراین با نظر به پیامدهای یك فعل و سود و زیان یا خیر و شری كه پدید آورده، می‌توان گفت كه كار او خیر اخلاقی بوده یا شر. در حالی كه یك وظیفه‌گرا به خود فعل یا عمل اخلاقی توجه دارد، او مدعی است كه فهرستی از اعمال خوب و بد اخلاقی در دست دارد و در سنجش هر فعل و عملی، به فهرست خود نگاه می‌كند و براساس آن می‌گوید كه آیا كاری خوب است یا خیر.
فرد فضیلت‌گرا هم به نیت فاعل توجه می‌كند و كاری به خود فعل و پیامد آن ندارد.
روشن است كه رویكردهای پیامدگرایی و وظیفه‌گرایی، ممكن است در نشان دادن درست و غلط بودن فعل یا پیامدهای آن یاری‌رسان باشند، اما درباره نیت فاعل حرفی برای گفتن ندارند، در حالی كه در عمده قضاوت‌های اخلاقی، ما فاعل اخلاقی را قضاوت می‌كنیم و او را بی‌اخلاق یا اخلاق‌مدار می‌خوانیم. در حالی كه فردی كه به پیامدهای عملش ناآگاه است، فرد بی‌اخلاقی نیست، به ویژه اگر ناآگاهی و جهلش خودخواسته نباشد، یا فردی كه نمی‌داند فلان كار غیراخلاقی یا آزار دیگران است و حتی عكس آن را آموخته، نمی‌توان به لحاظ اخلاقی محكوم كرد. افراد به لحظ اخلاقی تنها مسوول كارهایی هستند كه آگاهانه و ارادی صورت می‌دهند. تنها فردی به لحاظ اخلاقی كه غیراخلاقی است كه می‌داند كه كاری می‌كند، به لحاظ اخلاقی نادرست است و باز به آن اصرار می‌ورزد.
ما از درون انسان‌ها و مجموعه باورها و احساسات و خواسته‌های آنها خبر نداریم و نمی‌دانیم كه آیا تعمدا و با قصد و نیت بد دست به كاری می‌زنند یا خیر. تصور عموم آدم‌ها آن است كه كار یا تصمیم‌شان به لحاظ اخلاقی درست است، در حالی كه در بسیاری موارد افعال‌شان نادرست است یا پیامدهای بدی در پی دارد. اینها فاعلانی غیراخلاقی نیستند و نهایتا بتوان گفت فعل‌شان غیراخلاقی است یا نتایج غیراخلاقی در برداشته. اما غیراخلاقی نبودن كار این افراد، به معنای مبرا بودن آنها از هر گونه مسوولیتی نیست.
آدم‌ها به لحاظ حقوقی و قانونی مسوول كنش‌های خود هستند و در صورت تخطی از قانون و زیر پا گذاشتن حقوق دیگران مستوجب عقوبتی متناسب با جرم.
مرز میان اخلاق و حقوق را نباید خدشه‌دار كرد. قضاوت اخلاقی كنشگران برمبنای نیت فاعل صورت می‌گیرد، در حالی كه داوری حقوقی و قانونی برمبنای فعل او و پیامدهای آن. اثبات مجرم بودن یا برائت قانونی یك فرد باید در محكمه‌ای عمومی و صالح و بر پایه مستندات و مداركی عینی و همه پسند صورت بگیرد. اینجا دیگر فرد عاقل و بالغ، به لحاظ قانونی حق ندارد بگوید كه نیت خوبی داشته یا آگاه نبوده است. نیت كنشگر امری عینی و رویت‌پذیر نیست.
از این رو قضاوت اخلاقی افراد، حتی اگر نگوییم محال است، بسیار دشوار است. تنها علت آنكه می‌گوییم محال نیست، آن است كه گاه خود فرد آگاهانه و ارادی به اینكه شرارت ورزیده اعتراف می‌كند. در چنین وضعیتی، او فاعلی شرور و غیراخلاقی است و دیگر نمی‌توان به لحاظ اخلاقی او را تبرئه كرد. اما در غیر این صورت، نمی‌توان فاعل اخلاقی را به لحاظ قصد و نیت قضاوت كرد، حتی اگر فرد مدعی شود كه نیت او خوب و درست باشد.
منبع: روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید