خرد جاویدان / شهین اعوانی

1399/10/14 ۰۸:۴۷

از بنده خواسته شده تا در حد 900 كلمه درباره تاریخچه انتشارات در سالیان شروع كار انجمن فلسفه ایران تا 1357 بگویم ولی با تامل، تحقق چنین كاری به نظر ناشدنی و شاید محال می‌بود. لذا تصمیم بر این شد تا به عنوان نمونه از دو اثر انجمن، یكی از شكل‌گیری نشریه جاویدان خرد(Sophia Perennis) كه بحمدالله تا كنون ادامه یافته است و دیگری از كتاب‌شناسی توصیفی منابع تاریخ علوم اسلامی به عنوان كار ارزنده‌ای كه ابتر ماند به ‌طور خلاصه گفته شود.

دو نمونه از كارهای انجمن فلسفه ایران (1353 تا 1357)

از بنده خواسته شده تا در حد 900 كلمه درباره تاریخچه انتشارات در سالیان شروع كار انجمن فلسفه ایران تا 1357 بگویم ولی با تامل، تحقق چنین كاری به نظر ناشدنی و شاید محال می‌بود. لذا تصمیم بر این شد تا به عنوان نمونه از دو اثر انجمن، یكی از شكل‌گیری نشریه جاویدان خرد(Sophia Perennis) كه بحمدالله تا كنون ادامه یافته است و دیگری از كتاب‌شناسی توصیفی منابع تاریخ علوم اسلامی به عنوان كار ارزنده‌ای كه ابتر ماند به ‌طور خلاصه گفته شود.

آن ‌طوركه در اولین شماره نشریه جاویدان خرد، ذكر شده است، یكی از اهداف اصلی انجمن [شاهنشاهی] فلسفه ایران كه موسس و رییس آن آقای دكتر سیدحسین نصر بود و از این به بعد به اختصار «انجمن» نامیده می‌شود، عبارت ‌است از:«احیای تفكر و اندیشه فلسفی و عرفانی و علمی ایران چه در دوران اسلامی و چه در ازمنه باستانی و آشنا كردن جهانیان با این گنجینه بی‌همتای معرفت و نیز ترجمه و تحلیل آثار فلسفی و فكری تمدن‌های دیگر اعم از غرب و شرق به زبان فارسی و جلب ‌توجه متفكران ایرانی به مكتب‌های فكری جهان و مسائل خاصی كه بشر امروز با آن گریبان‌گیر است».

اینجانب همكاری‌ام را از سال 1354 به صورت پاره‌وقت و غیرحضوری و از مهر 1355 به صورت قرارداد حضور تمام‌وقت با فصلنامه «جاویدان خرد» نشریه انجمن [شاهنشاهی] فلسفه ایران شروع كردم كه «زیر نظر» دكتر سیدحسین نصر بود و شماره اول آن در بهار 1354انتشار یافت. در آن زمان ساعت كار انجمن در هفته از شنبه تا چهارشنبه، صبح‌ها از 8 تا 12 و بعدازظهر‌ها از 14تا 16 بود و پنجشنبه‌ها از 8 تا 12.

جاویدان خرد دو سردبیر داشت: یكی آقای كرامت رعناحسینی(كه مسوولیت كتابخانه انجمن نیز برعهده ایشان بود) و دیگری آقای پیتر لمبورن ویلسن(Peter Lamborn Wilson). جاویدان خرد از شماره‌های اول، دو بخش داشت. بخش مقالات فارسی و مقالات به زبان‌های اروپایی كه زبان انگلیسی غالب بود ولی مقالات فرانسوی و آلمانی زبان نیز پذیرفته می‌شد. مثلا از همان شماره اول از 5 مقاله بخش زبان‌های اروپایی، دو مقاله یكی «چیستی مفهوم فلسفه تطبیقی»(Comment concevoir la philosophie comparée?) از هانری كربن و دیگری«ایران و سرنوشت فلسفه اسلامی»(La Perse et la destin de la philosophie islamique) از دكتر نصر به زبان فرانسه انتشار یافته بود.  دكتر نصر در انتخاب مقالات اعم از بخش فارسی و عربی و مقالات اروپایی‌زبان، نظارت مستقیم و همه‌جانبه داشت.كار ویرایش فارسی و تصحیح مطبعی بخش فارسی و عربی را بنده انجام می‌دادم و بخش مقالات به زبان‌های اروپایی بر عهده آقای ویلسن بود كه به لحاظ اداری هر دو همكار آقای دكتر سیدهادی شریفی، معاون انجمن بودیم. در بخش فارسی جاویدان خرد، در آن زمان مقالات تالیفی، تصحیح و گاهی(تعمدا) ترجمه مقاله خوب از زبان‌های اروپایی به فارسی برای درج در این نشریه سفارش داده می‌شد. مثلا اولین شماره‌ای كه بنده تمام مراحل آن را انجام دادم شماره سال دوم شماره دوم(سال 1355) بود. در این شماره دو مقاله ترجمه‌شده از انگلیسی به فارسی درج شد كه ترجمه هر دو مقاله كار آقای دكتر غلامرضا اعوانی بود: یكی با عنوان«فرهنگ و توسعه»(Culture and Development) نوشته لئوپولد سدار سنگور (Leopold Sedar Senghor؛ و دیگری «نظری به اصول و فلسفه هنر اسلامی»(The Ka’ba) از تیتوس بوركهارت(Titus Bruckhardt). مقالات تالیفی هم همه كار اصیل و ماندگارند. مثلا عناوین مقالات شماره مذكور عبارتند از:«در بیان حقیقت عقل» از سیدابوالحسن قزوینی معروف به علامه رفیعی(1315ق- 1353 ش)؛ مقاله «الاصول الخمسه وحید قزوینی» از محمدتقی دانش‌پژوه؛ دو مقاله تصحیحی یكی «وصیت‌نامه شهاب‌الدین ابوحفص عمربن محمد سهروردی» به تصحیح آقای محمد شیروانی و دیگر مقاله تصحیحی «شجره الهیه میرزا رفیعا نایینی» به تصحیح عبدالله نورانی(1390- 1308)؛ در بخش معرفی نقد و معرفی كتاب، آقای دكتر رضا داوری كتاب المبدأ و المعاد تالیف صدرالدین محمدبن ابراهیم شیرازی[ملاصدرا]، با مقدمه و تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی(از انتشارات انجمن در اسفند 1354) را معرفی كرده است و هادی شریفی نقد و معرفی كتاب آنچه خود داشت... تالیف احسان نراقی(از انتشارات امیركبیر، سال 1355)؛ جاویدان خرد بخش نامه‌ها هم داشت كه در صفحه 75 این شماره نامه‌ای ارسالی از احمد آرام، خطاب به رییس انجمن درباره كتاب علم عربی (La science arabe) تالیف آلدو میلی(Aldo Mieli) منتشر شد. در بخش خبر، ما خبر درگذشت آیت‌الله علامه حاج‌آقا رحیم ارباب‌اصفهانی و معرفی منزلت و مقام علمی و نیز آثارشان به قلم استاد سیدجلال‌الدین همایی را داریم. آخرین مطلب این بخش معرفی همكاران این شماره و خلاصه مقالات به زبان‌های اروپایی به فارسی است.

اما بخش دوم یعنی مقالات به زبان‌های اروپایی شامل: «سر حجاب» (Le mystère du voile) از فریتهوف شووان؛ «ضمیر شاعرانه و اساطیری در مذاهب شامانی و تائوئی» (The Mythopoeic Ego in shamanism and Taoism) از توشیهیكو ایزوتسو؛ «الفبای قدیم نورمن و انگلوساكسون و بروج افلاك»(The Runes and the Zodiac) تالیف المیره زولا؛ «منابع داستان مملكت افسانه‌ای شامبالا، (Les sources d’Ossendowsky) » تالیف ماركو پالیس؛ «فرهنگ ایران و جهان امروز» تالیف احسان نراقی(1391- 1305).

مروری به كتاب‌های منتشره از سوی انجمن فلسفه ایران بین سال‌های 1353 تا پیروزی انقلاب اسلامی، بهمن 1357 بیانگر آن است كه این انجمن پایه‌گذار اشاعه فرهنگ و تمدن اسلامی از طریق خوانش جدید متون و نیز تصحیح متون در آن زمان بوده است. قرار بود یكی از 3 ساختمان‌ انجمن به تحقیق تاریخ علوم اسلامی اختصاص یابد. در سال 1356 طرح جامع آن هم نوشته شد ولی شروع نشده، متوقف ماند. نگاه انتقادی به وضعیت ایران و به ‌طور كلی نحوه رویكرد تمدن اسلامی با مغرب‌زمین و سهم علوم و نیز به كاربرد آن در صنعت در جای جای مقدمه‌هایی كه بر كارهای تصحیح نوشته می‌شده،گوشزد شده است. كار بنیادینی كه در آن زمان در این زمینه صورت گرفت، تهیه كتاب‌شناسی توصیفی منابع تاریخ علوم اسلامی بود كه شامل فهرست تمام آثار منتشره مربوط به علوم اسلامی از قرن هیجدهم میلادی تا سال 1970 بود. از لحاظ اصول تقسیم‌بندی مطالب سعی می‌شد كه «اصالت علوم اسلامی» حفظ شود. در اجرای این طرح عظیم تا جایی كه در خاطر دارم در 12 جلد برنامه‌ریزی شده بود و تا سال 1357 دو جلد آن هم انتشار یافت و جلد سوم كه قبل از سال 57 حروف‌چینی شده بود، در سال 1361چاپ شد و بقیه كار متوقف شد. طبق گزارش دكتر نصر در مقدمه جلد اول كتاب‌شناسی توصیفی درحقیقت این كار از سال 1343 به یاری موسسه فرانكلین مركزی در تهران جهت جمع‌آوری منابع تاریخ علوم اسلامی تاسیس شده بود و زیر نظر دكتر نصر گروهی از محققان جوان ایرانی و خارجی از جمله دكتر ویلیام چیتیك، مظفر بختیار و بهمن دادگستر فعالیت خود را آغاز كرد و در خارج نیز گروه، بسیاری از محققان برجسته تاریخ علوم در اروپا، امریكا، هند و ژاپن با این طرح همكاری داشتند. از جمله این محققان نیتان سیوین(Nithan Sivin) از دانشگاه ‌ام.‌آی.تی برای منابع چینی و ژاپنی؛ عبدالرحمان از مركز تحقیقات علمی دهلی نو برای بخش شبه قاره هند و پاكستان و... بودند. این گروه تحقیق از همان اوان كار متوجه شدند كه میزان قابل توجهی از مقالات، رسائل گوناگون در گوشه و كنار كتابخانه‌ها و در لابه‌لای مجلات متروك و منسوخ موجود است كه باید مطالب آن از نو بررسی شود و در نگاشتن یك تاریخ علوم اسلامی قطعی از آن استفاده شود. «غنای برخی زبان‌ها همچون كاتالان در این زمینه در آغاز روشن نبود و زحمات فراوان لازم بود تا منابع به این زبان‌ها بررسی شود. دكتر نصر در هر سفر و هر جایی كه می‌رفت، تلاش می‌كرد در كتابخانه‌های تخصصی قدمت‌دار اطلاعاتی از منابع و آثار تاریخ  علوم اسلامی فراهم كند. به علاوه هراستادی كه از خارج می‌آمد، سفارش می‌داد كه مشخصات منابع مورد نیاز در این طرح را به همراه بیاورد. به هر حال نتیجه بیش از 10 ‌سال تحقیق مستمر و 10 سال دیگر مطالعه شخصی و جمع‌آوری منابع به صورت فردی از طرف دكتر نصر، مجموعه‌ای به دست داد كه شاید كامل‌ترین فهرست منابع چاپ ‌شده در تاریخ علوم اسلامی باشد كه در آن زمان فراهم شده بود. 3 جلد از كتاب‌شناسی توصیفی منابع تاریخ علوم اسلامی انتشار یافت. در ادغام موسسات و نیز گردآوردی اسناد از همه بنیادها و موسسات تابعه دربار سبب شد كه آشفتگی در فیش‌های تنظیم شده موجود به وجود آید و نظم حاكم بر فیش‌ها كه به لحاظ موضوعی و مجلد مثلا جلد نجوم، طبیعیات، زیست‌شناسی، طب و... دسته‌بندی شده بود، در حمل و نقل‌های متعدد مغشوش شود. در این اثنا چندین شماره از جعبه‌های محتوای فیش گم شد. سرانجام آنچه از فیش‌ها مانده بود در سال‌های 9-1387 مرتب شد و موضوع تفكیك و در دو جلد سال در سایت موسسه درج كردید. ولی متاسفانه این كار ارزشمند از جلد چهارم به بعد شرایطی پیش آمد كه دیگر هیچ محققی كار را ادامه نداد و كار تحقیقی این طرح عظیم متوقف ماند.

عضو هیات مدیره انجمن علمی حكمت و فلسفه ایران

منبع: روزنامه اعتماد