گزارشی از تخریب زیارتگاه‌های اسلامی در استان نینوا به دست داعش
1393/6/22 ۱۱:۱۷
گروه داعش در مدت کوتاه تسلط خود بر موصل و برخی از دیگر شهرهای شمال عراق، دست به تخریب بسیاری از زیارتگاه‌های این مناطق زده و با این کار، ضربه جبران‌ناپذیری به میراث دینی و تاریخی مسلمانان در این منطقه وارد کرده‌اند. در این نوشتار گزارشی از مهم‌ترین آثار و زیارتگاه‌هایی که گروه داعش در استان نینوا تخریب کرده‌اند، ارائه می‌کنیم.
احمد خامه یار: گروه داعش در مدت کوتاه تسلط خود بر موصل و برخی از دیگر شهرهای شمال عراق، دست به تخریب بسیاری از زیارتگاه‌های این مناطق زده و با این کار، ضربه جبران‌ناپذیری به میراث دینی و تاریخی مسلمانان در این منطقه وارد کرده‌اند. در این نوشتار گزارشی از مهم‌ترین آثار و زیارتگاه‌هایی که گروه داعش در استان نینوا تخریب کرده‌اند، ارائه می‌کنیم.
کشور عراق پس از حمله آمریکا به خاک این کشور و سقوط رژیم بعثی حاکم بر آن در سال ۲۰۰۳ میلادی، به صحنه فعالیت گسترده گروه‌های مسلح سلفی ـ تکفیری تبدیل شد. آنها در فاصله سال ۲۰۰۴ تا زمان بحران سوریه، دست به تخریب و انفجار بسیاری از زیارتگاه‌ها و آثار اسلامی این کشور زدند که نقطه اوج آن انفجارهای آستان مقدس امامین عسکریین در شهر سامرا بود. با آغاز بحران سوریه و انتقال گسترده گروه‌های تکفیری به صحنه جدید فعالیت‌های تروریستی خود، تخریب زیارتگاه‌ها در عراق دچار رکود نسبی شد. اما به دنبال بازگشت گروه موسوم به «داعش» (دولت اسلامی عراق و شام) از سوریه به عراق و تصرف استان نینوا (به مرکزیت شهر موصل) در شمال این کشور در ماه ژوئن ۲۰۱۴ (خرداد ۱۳۹۳)، موج جدیدی از تخریب زیارتگاه‌ها و آثار اسلامی آغاز شد. گروه داعش در مدت کوتاه تسلط خود بر موصل و برخی از دیگر شهرهای شمال عراق، دست به تخریب بسیاری از زیارتگاه‌های این مناطق ـ که تعدادی از آنها از آثار معماری بسیار مهم و باارزش در عراق به شمار می‌آیند ـ زده‌اند و بدین ترتیب ضربه جبران‌ناپذیری به میراث دینی و تاریخی مسلمانان در این منطقه وارد کرده‌اند. در این نوشتار گزارشی از مهم‌ترین آثار و زیارتگاه‌هایی که گروه داعش در استان نینوا تخریب کرده‌اند، ارائه می‌کنیم:
الف) شهر موصل
شهر موصل، مرکز استان نینوا، سومین شهر بزرگ عراق پس از بغداد و بصره، و مهم‌ترین شهر شمال عراق به شمار می‌آید. این شهر که در ساحل رود دجله و در فاصله حدود ۴۶۰ کیلومتری بغداد قرار دارد، پیش از اسلام از مراکز مهم مسیحیان، و پس از اسلام نیز یک مرکز مهم علمی و سیاسی برای مسلمانان بوده است. در سده چهارم هجری، این شهر مرکز حکومت امرای شیعه مذهب «حمدانیانِ موصل» بوده است. در نیمه نخست سده هفتم هجری نیز برای مدتی، «بدرالدین لؤلؤ»، حاکم شیعه مذهب، امارت خودمختار خود را در این شهر و اطراف آن تأسیس کرد. او در این منطقه تعداد قابل توجهی از بناهای یادمانی و زیارتگاه‌های شیعه را احداث نمود که بیشتر آنها تا به امروز باقی مانده است و از آثار برجسته معماری اسلامی در عراق به شمار می‌آید.
۱- زیارتگاه دانیال پیامبر (ع)
این زیارتگاه در شهر موصل قرار دارد و به حضرت دانیال پیغمبر (ع) منسوب است. البته زیارتگاه‌های دیگری برای حضرت دانیال (ع) وجود دارد که از نظر تاریخی، مشهورترین و معتبرترین آنها، زیارتگاه واقع در شهر شوش در استان خوزستان ایران است. ساختمان زیارتگاه دانیال نبی در موصل، شامل اتاق مربع نسبتاً قدیمی است که بر فراز آن گنبد مخروطی ترک‌دار کم‌ارتفاعی با ساقه هشت ضلعی وجود دارد.
نیروهای داعش در روز چهارشنبه ۲۳ ژولای ۲۰۱۴ میلادی، پس از تخریب زیارتگاه یحیی بن قاسم، دست به انفجار و تخریب زیارتگاه دانیال نبی در موصل زدند.
۲- زیارتگاه حضرت یونس (ع)
موصل و شهر باستانی «نینوا» (که ویرانه‌های آن امروزه نزدیک موصل قرار دارد)، از دیرباز با نام حضرت یونس پیامبر (ع) ارتباط یافته و در منابع تاریخی و جغرافیایی اسلامی، به وجود مکان‌هایی منسوب به آن حضرت در این شهر و اطراف آن، سخن به میان آمده است. بسیاری از مفسران و مورخان مسلمان تصریح کرده‌اند که موصل شهری است که یونس پیامبر (ع) از سوی خدا بر مردم این شهر مبعوث گردید. زیارتگاه حضرت یونس (ع) در موصل نیز همواره مهم‌ترین زیارتگاه این شهر و محل احترام مردم آن بوده است.
زیارتگاه یونس (ع) در بالای تپه مرتفعی در شرق موصل قرار دارد که در گذشته به نام «تل توبه» شناخته می‌شده است. در وجه تسمیه آن گفته‌اند: زمانی که عذاب الهی بر قوم یونس نازل شد، آنها در این تپه گرد آمدند و توبه کردند؛ و لذا خداوند عذاب خود را از آنان رفع کرد.[۱] ساختمان زیارتگاه شامل بنای وسیعی است که رسیدن به آن از طریق یک پلکان بزرگ امکان‌پذیر است. مقبره حضرت یونس (ع) دارای مناره مدوّر مرتفع و گنبد مخروطی ترک‌دار به شیوه گنبدهای رایج در شمال عراق بوده است. اتاق مقبره از داخل دارای کتیبه‌ها و تزئینات گیاهی زیبا و قدیمی بوده است. این زیارتگاه در طول تاریخ بارها از سوی حاکمان و والیان شهر موصل بازسازی شده و توسعه بنا یافته است.[۲]
نیروهای گروه داعش در روز پنج‌شنبه ۲۴ ژولای ۲۰۱۴، با بی‌توجهی به احساسات مردم موصل، دست به انفجار و تخریب این زیارتگاه زدند و سپس بخش‌های باقی‌مانده از آن را با بولدوزر با خاک یکسان کردند.
۳- زیارتگاه یحیی بن قاسم
این زیارتگاه در محله «شفاء» شهر موصل، در ساحل غربی رود دجله قرار دارد و نزد اهالی این شهر به نام «یحیی ابوالقاسم» شناخته می‌شود. بر اساس منابع تاریخ موصل و نیز کتیبه‌های روی قبر، این زیارتگاه قبر یحیی بن قاسم بن امام حسن مجتبی (ع) به شمار می‌آید. گرچه در این انتساب تردید وجود دارد و ممکن است در واقع قبر یکی دیگر از سادات علوی باشد.
این زیارتگاه در سال ۶۳۷ق به دستور بدرالدین لؤلؤ، در کنار مدرسه‌ای که همین حاکم با نام «مدرسه بدریه» پیش از سال ۶۱۵ق ساخته بود، احداث شد. ساختمان مدرسه تا دوره اخیر از بین رفته بود و در واقع زیارتگاه یحیی بن قاسم تنها بازمانده این مدرسه به شمار می‌آمد. ساختمان این زیارتگاه در عین حال از نفیس‌ترین و ارزشمندترین بناهای معماری اسلامی موصل از سده هفتم هجری به شمار می‌آمد.[۳]
متأسفانه این زیارتگاه و بنای تاریخی ارزشمند، در روز چهارشنبه ۲۳ ژولای ۲۰۱۴ میلادی، به دست نیروهای داعش منفجر شد و ساختمان آن به طور کامل ویران گردید.
۴- زیارتگاه عون‌الدین بن حسن (ع)
این زیارتگاه که به نام «امام عون‌الدین» یا «ابن حسن» شناخته می‌شود، در محله‌ای به همین نام در موصل قرار دارد و بر اساس باور اهالی، فرزند امام حسن (ع) به شمار می‌آید. البته چنین باوری سند تاریخی ندارد و ممکن است مدفون در این زیارتگاه از نواده‌های آن امام (ع) باشد.[۴] این زیارتگاه در سال ۶۴۰ق به دستور بدرالدین لؤلؤ ساخته شده است و ساختمان آن از بناهای معماری دوره بدرالدین لؤلؤ و در کنار زیارتگاه یحیی بن قاسم، از نفیس‌ترین بناهای آرامگاهی این شهر به شمار می‌آید.[۵]
متأسفانه نیروهای داعش در روز پنج‌شنبه ۲۴ ژولای ۲۰۱۴ میلادی دست به تخریب این اثر تاریخی ارزشمند زدند.
۵- مسجد و زیارتگاه جرجیس پیامبر (ع)
مسجد جرجیس پیامبر (ع)، از مساجد بزرگ موصل است که در محله‌ای به نام «باب النبی» نزدیک بازار «شعّارین» قرار دارد.[۶] زیارتگاه جرجیس پیامبر (ع) در این مسجد، از مهم‌ترین و کهن‌ترین زیارتگاه‌های شهر موصل است که جهانگردان مسلمان از سده ششم هجری، از جمله علی بن ابی‌بکر هروی و ابن جبیر، به وجود آن در این شهر اشاره کرده‌اند.[۷] گفته می‌شود که تیمور لنگ در سال ۷۹۶ هـ ق این مسجد را توسعه و بازسازی کرد. سپس پادشاهان عثمانی روستای «تلکیف» در اطراف موصل را بر آن وقف کردند. در دوره اخیر نیز حاج حسین پاشا جلیلی بخش جدیدی را به آن افزوده است.[۸]
این مسجد و زیارتگاه در روز جمعه ۲۵ ژولای ۲۰۱۴ میلادی به دست گروه داعش منفجر و تخریب شد.
۶- مسجد و زیارتگاه حضرت شیث (ع)
مسجد و زیارتگاه منسوب به شیث پیامبر فرزند حضرت آدم (ع) در خارج از باروی قدیمی موصل قرار دارد. درباره چگونگی پیدایش قبر حضرت شیث در موصل، چنین گفته شده است که مصطفی پاشا نیشانچی‌زاده والی موصل، در سال ۱۰۵۷ق این پیامبر را در خواب رؤیت کرد که محل قبرش را به او نشان میداد. مصطفی پاشا پس از بیدار شدن، به همراه تاجری به نام حاج علی، معروف به «ابن نومه» به محلی که در خواب دیده بود رفت. آنها آنجا را کندند و به قبر رسیدند. لذا حاج علی تاجر به دستور والی در آن محل گنبدی بنا کرد و برروی قبر صندوقچه‌ای ساخت. در سال ۱۲۰۶ق نیز یکی از نوادگان همین تاجر به نام حاج علی بن حاج احمد بن حاج محمود بن حاج علی نومه، مسجدی را در کنار این زیارگاه ساخت. سپس در سال ۱۲۳۲ق احمد پاشای وزیر این مسجد را توسعه داد و بازارها و روستاهایی را وقف آن کرد؛ به گونه‌ای که به یکی از مهم‌ترین مساجد و زیارتگاه‌های موصل تبدیل شد.[۹]
نیروهای داعش در روز جمعه ۲۵ ژولای ۲۰۱۴ میلادی دست به انفجار و تخریب این مسجد و زیارتگاه زدند.
۷- آرامگاه ابن اثیر جَزری
آرامگاه ابن اثیر جَزَری، مورخ بزرگ مسلمان، در وسط میدانی در محله «باب سنجار» موصل قرار دارد و بنای آن شامل چهار طاقی سنگی کوچکی بوده که در نیم قرن اخیر برروی قبر وی بنا شده است. این آرامگاه در دوره‌های متأخر نزد اهالی موصل به نام «قبر البنت» (قبر دختر) شناخته می‌شده است. ابوالحسن عزالدین علی بن ابوالکرم محمد بن محمد بن عبدالکریم بن عبدالواحد شیبانی، ملقّب به «ابن اثیر جَزَری»، دارای تألیفات مهمی است که عبارت‌اند از: ۱) «الکامل فی التاریخ»؛ ۲) «اُسد الغابة فی معرفة الصحابة»؛ ۳) «التاریخ الباهر فی الدولة الاتابکیة»؛ ۴) «اللباب فی تهذیب الانساب».
نیروهای گروه داعش در روز دوشنبه ۱۶ ژوئن ۲۰۱۴ (۲۶ خرداد ۱۳۹۳)، با بولدوز دست به تخریب آرامگاه ابن اثیر زدند. این تخریب، نخستین اقدام این گروه تکفیری در راستای محو آثار و زیارتگاه‌های اسلامی موصل به شمار می‌آید.
۸- زیارتگاه شیخ فتحی
زیارتگاه مهم دیگری که نیروهای داعش پس از تصرف موصل تخریب کردند، مقبره «شیخ فتحی» است که در محله‌ای به همین نام در غرب موصل قرار دارد. ساختمان آن شامل مقبره کوچکی با گنبد مخروطی تَرک‌دار بوده که قدمت آن از قرن هفتم هجری برآورد شده است.[۱۰] البته در سال‌های اخیر گنبد و ساختمان قدیمی آن به طور کامل نوسازی شده است. این مقبره از زیارتگاه‌های مورد توجه موصل به شمار می‌آمده و اهالی این شهر برای قضای حوائج و شفای بیماری‌های خود، در آن نذر و نیاز می‌کرده‌اند.
درباره شخصیت مدفون در زیارتگاه، لازم به ذکر است که منابع تاریخی از دو شخصیت به نام «فتح موصلی» یاد کرده‌اند که هر دو زاهد و صوفی بودند و در زمانه‌ای نزدیک به یکدیگر در موصل می‌زیستند و در منابع تصوّف، احوال و اقوال این دو با هم آمیخته شده است. شخصیت اول، فتح بن محمد بن وشاح ازدی موصلی (درگذشته ۱۶۵ یا ۱۷۰ هجری) است که شمس‌الدین ذهبی از وی با نام «فتح موصلی کبیر» یاد کرده است.[۱۱] دومین کسی که فتح موصلی نام داشته، ابونصر فتح بن سعید موصلی (درگذشته ۲۲۰ هجری) است.[۱۲]
نیروهای گروه داعش در نیمه‌شب سه‌شنبه ۲۴ ژوئن ۲۰۱۴ (۳ تیر ۱۳۹۳) با بولدوزر دست به تخریب مقبره «فتح موصلی» زدند.
۹- زیارتگاه شیخ ابوالعلا
این زیارتگاه در منطقه «باب الجدید» در جنوب شهر موصل قرار دارد. در برخی منابع تاریخی موصل از این زیارتگاه یاد شده است؛ اما درباره شخص مدفون در آن اطلاع دقیقی در دست نیست.[۱۳]
نیروهای داعش در روز پنج‌شنبه ۲۴ ژولای ۲۰۱۴ میلادی دست به انفجار و تخریب این زیارتگاه زدند.
۱۰- مسجد و زیارتگاه قضیب‌البان موصلی
این زیارتگاه در جنوب غربی موصل قرار دارد و از زیارتگاه‌های بسیار مهم و مورد توجه اهالی این شهر به شمار می‌آید. شخصیت مدفون در این زیارتگاه، از صوفیان سده ششم هجری است که نامش حسین بن ابی‌القاسم بن حسین و کنیه‌اش ابوعبدالله بوده و به لقب «قضیب‌البان» شهرت داشته است.[۱۴] منابع تاریخی متقدم، اطلاعات زیادی درباره وی به دست نمی‌دهند. اما در منابع متأخر به تفصیل از احوال و فضائل و کرامات وی سخن به میان آمده است و حتی برای وی نسب سیادت، تا امام حسن مجتبی (ع) ذکر شده است.[۱۵] تاریخ وفات قضیب‌البان را در حدود سال ۵۷۰ هـ ق ذکر کرده‌اند[۱۶] و قبر وی از همان زمان در موصل زیارتگاه بوده است.[۱۷] ساختمان زیارتگاه قضیب‌البان را اداره اوقاف موصل در سال ۱۹۵۷ نوسازی و مسجد بزرگی در کنار آن ساخته بود.[۱۸]
نیروهای داعش در روز شنبه ۲۶ ژولای ۲۰۱۴ میلادی، این مسجد و زیارتگاه را منفجر و ویران کردند.
ب) سایر مناطق استان نینوا
۱- زیارتگاه سلطان عبدالله بن عمر در منطقه «مخمور»
این زیارتگاه بالای تپه‌ای در سمت شرقی رود دجله، در منطقه «مخمور» در ۸۵ کیلومتری جنوب شرقی موصل، نزدیک ویرانه‌های شهر «حُدَیثه» (حُدیثة موصل) قرار دارد و در منابع تاریخی از آن به عنوان قبر منسوب به عبدالله بن عمر بن خطّاب یاد شده است.[۱۹] اما با توجه به اینکه عبدالله بن عمر در سال ۷۳ق در مکه از دنیا رفته و در همانجا دفن شده است، محمد امین العمری الخطیب مورخ بزرگ موصل احتمال داده است که شاید این زیارتگاه، مدفن یکی از نوادگان خلیفه دوم به نام عبدالله بن عمر بن حفص بن عاصم بن عمر بن خطاب باشد[۲۰] که از راویان اهل سنت بوده و در سال ۱۷۱ق از دنیا رفته است.[۲۱]
به گزارش بسیاری از پایگاه‌های خبری، نیروهای داعش در صبح روز جمعه ۴ ژولای ۲۰۱۴ این زیارتگاه را بمب‌گذاری و منفجر کردند.
۲- زیارتگاه‌های شهر «تلعفر»
تلعفر از شهرهای قدیمی استان نینوا است که نام آن در اصل «تل اَعفَر» یا «تل یعفر» بوده[۲۲] و به مرور زمان به «تلعَفَر» تحریف شده است. این شهر در منطقه‌ای کوهستانی میان موصل و سنجار قرار دارد. عوامل گروه تکفیری ـ تروریستی داعش پس از تسلط بر این شهر، در روز چهارشنبه ۲۵ ژوئن ۲۰۱۴ / ۴ تیر ۱۳۹۳ دست به تخریب دو زیارتگاه سعد بن عقیل و خضر الیاس در این شهر زدند. سپس در روز پنج‌شنبه ۲۶ ژوئن نیز زیارتگاه آر محمود را تخریب کردند. آنها همچنین چند حسینیه را در این شهر منفجر کردند.[۲۳] تصاویری که گروه داعش از تخریب این بناها منتشر کرده‌اند نشان می‌دهد که همه این آثار به شیوه بمب‌گذاری منفجر شده است. در ادامه توضیح مختصری درباره زیارتگاه‌های تخریب شده در تلعفر بیان می‌کنیم:
الف) زیارتگاه خضر الیاس: این زیارتگاه برروی تپه‌ای در جنوب شهر تلعفر واقع است و به باور اهالی تلعفر، به حضرت خضر و الیاس، که مردم منطقه هر دو را یک پیامبر واحد می‌دانند، منسوب می‌باشد. این زیارتگاه از مهم‌ترین زیارتگاه‌های تلعفر است که از سوی مسلمانان، مسیحیان و نیز پیروان فرقه یزیدیه زیارت می‌شود.ساختمان آن دارای دو گنبد مخروطی شکل است که از نظر معماری شبیه گنبدهای زیارتگاه‌های یزیدیان در شمال عراق است. گفتنی است اهالی منطقه عیدی به نام عید خضر الیاس دارند که تاریخ آن نخستین پنجشنبة بعد از ۱۷ فوریة هر سال میلادی است و در این روز، گروه گروه به زیارت آن می‌روند.[۲۴]
ب) زیارتگاه سعد بن عقیل بن ابی‌طالب: این زیارتگاه در داخل «سوق التمر» (بازار خرمافروشان) در مرکز شهر تلعفر واقع است و به سعد فرزند عقیل بن ابی‌طالب و پسر عموی امام علی (ع) منسوب است. از زیارتگاه‌های قدیمی و معتبر تلعفر به شمار می‌آید و محوطه اطراف آن به قبرستانی برای دفن اهالی شهر تبدیل شده است.[۲۵] اهالی تلعفر ـ از شیعه و سنی ـ همه ساله در روزهای عاشورا این زیارتگاه را مقصد خود قرار می‌داده و برای عزاداری امام حسین (ع) در این زیارتگاه گرد هم می‌آمدند.
ج) زیارتگاه آر محمود یا آرماموط: این زیارتگاه که در گویش اهالی منطقه به صورت «آرماموط» تلفّظ می‌شود، مدفن یکی از اولیای محلی و مشایخ متأخر صوفیه به نام محمود بن اورکان بن محمد (درگذشته ۱۳۲۴ق) است و گفته می‌شود نسب وی به امام موسی کاظم (ع) می‌رسد. اهالی تلعفر کراماتی برای وی نقل می‌کنند و به قبرش متوسّل شده و از آن حاجت می‌طلبند.[۲۶]
۳- زیارتگاه‌های شهر محلّبیه
«محلّبیه» شهری کوچک واقع در ۳۵ کیلومتری غرب موصل است که تاریخ شکل‌گیری آن به سال ۱۸۳۵ میلادی برمی‌گردد و همه ساکنان آن از طوایف ترکمن هستند. نیروهای داعش در صبح روز جمعه ۴ ژولای ۲۰۱۴، با بولدوزر دست به تخریب دو زیارتگاه شیخ ابراهیم و شیخ احمد رفاعی در این منطقه زدند. در اینجا به معرفی مختصر این دو زیارتگاه می‌پردازیم:
الف) زیارتگاه شیخ ابراهیم: این زیارتگاه در روستای «شیخ ابراهیم» ـ در دامنه کوهی کوچک و در حدود ۱۰ کیلومتری «محلبیه» ـ قرار دارد و مدفن یکی از اولیای محلی است که گفته می‌شود نسب وی به خلیفه دوم می‌رسد. این زیارتگاه نزد اهالی منطقه بسیار مورد احترام است و برای آن آن کرامات فراوانی قائل‌اند.[۲۷]
ب) زیارتگاه شیخ احمد رفاعی: شیخ احمد رفاعی (۵۰۰-۵۷۸ق) از صوفیان بزرگ مسلمان در سده ششم هجری و مؤسس طریقه رفاعیه (از طرف تصوف رایج در عراق و شام) است. او در روستای «ام‌عبیده» در منطقه «بطائح» در جنوب عراق به دنیا آمد و در همانجا نیز از دنیا رفت و به خاک سپرده شد. مقبره وی تا به امروز در ناحیه «رفاعی» در استان ذی‌قار عراق، زیارتگاه پیروان و دوستداران وی است. با این حال در محلّبیه نیز زیارتگاهی به نام وی وجود دارد که برای نگارنده مشخص نشد که مزاری نمادین است یا قبر یکی از دیگر صوفیان و مشایخ طریقه رفاعیه است.
۳- زیارتگاه منسوب به حضرت زینب (س) در شهر «سنجار»
سنجار شهری قدیمی است که در غرب استان نینوا در شمال عراق و نزدیک مرز این کشور با سوریه قرار دارد. این شهر در منطقه‌ای کوهستانی واقع است که بر اساس باورهای رایج در گذشته در میان اهالی منطقه، کشتی حضرت نوح (ع) پس از طوفان در این کوه‌ها بر زمین نشسته است.[۲۸]
در نقطه مرتفعی در ورودی این شهر، زیارتگاهی منسوب به حضرت زینب دختر امام علی (ع) وجود دارد که ممکن است صرفاً یک مقام یا یک مزار نمادین باشد.[۲۹] این زیارتگاه دارای قدمت بالا و از نظر معماری بسیار باارزش بوده است و در عین حال مهم‌ترین زیارتگاه سنجار به شمار می‌آید؛ تا جایی‌که علاوه بر شیعیان، «یزیدیان» ساکن منطقه نیز آن را زیارت می‌کنند.
گروه داعش پس از تصرف شهر سنجار در روز یک‌شنبه ۳ اوت ۲۰۱۴ میلادی، برابر با ۱۲ مرداد ۱۳۹۳، دست به انفجار ساختمان این زیارتگاه زدند و بدین‌گونه ضربه جبران ناپذیری به میراث اسلامی شهر سنجار و کشور عراق وارد کردند. برای تبیین اهمیت و ارزش تاریخی این بنا، به طور مختصر به توصیف معماری آن (پیش از تخریب) می‌پردازیم:
این زیارتگاه در میان محوطه محصوری قرار دارد و ساختمان آن از چندین اتاق و گنبد تشکیل شده است. وجود بقایای کتیبه‌ای در داخل بنا، که در آن از ملک الرحیم بدرالدین لؤلؤ (حکومت: ۶۳۷-۶۵۷) ـ حاکم شیعه مذهب موصل در نیمه اول سده هفتم هجری یاد شده است، نشان می‌دهد که این زیارتگاه همانند بسیاری از دیگر زیارتگاه‌های اهل بیت (ع) در موصل و شمال عراق، از آثار معماری این دوره است. ورودی اصلی بنا از طریق راهرویی به ابعاد ۳۰/۴ × ۳۰/۳ متر به اتاقی با پلان مربع به ابعاد ۴۰/۳ × ۶۲/۳ متر متصل است. بر فراز این اتاق گنبد نیم‌کره‌ای کوچکی وجود دارد. در طرفین این اتاق، دو ورودی از سنگ مرمر وجود دارد که ورودی سمت راست، به اتاق مربع دیگری به ابعاد ۴۰/۳ × ۳۰/۳ متر متصل است و ورودی سمت چپ، شامل طاق سنگی حاوی نقوش گیاهی حجاری شده‌ای است که به اتاق مقبره متصل است. اتاق مقبره دارای پلان مستطیل به ابعاد ۴۰/۵ × ۷۳/۳ متر و گنبد مخروطی شکل ترک‌دار است. در میان اتاق قبری از سنگ و گچ با کتیبه‌ای حاوی آیت‌الکرسی بر سطح آن وجود دارد که بخش‌هایی از آن، از بین رفته است.[۳۰]
پاورقی‌ها
[۱] الهروی، علی بن ابی‌بکر، الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق: جانین سوردیل ـ طومین، دمشق، المعهد الفرنسی، ۱۹۵۳م، ص ۷۰٫
[۲] برای آگاهی تفصیلی درباره تاریخچه و توصیف معماری مسجد و زیارتگاه حضرت یونس (ع) در موصل، ر.ک: الدیوه‌جی، سعید، جوامع الموصل فی مختلف العصور، بغداد: مطبعة شفیق، ۱۳۸۲ق / ۱۹۶۳م، صص ۷۳-۱۰۶٫
[۳] الدیوه‌جی، سعید، الموصل فی العهد الاتابکی، بغداد: مطبعة شفیق، ۱۳۷۸ق / ۱۹۵۸م، ص ۱۴۷٫
[۴] ر.ک: العمری الخطیب، محمد امین، منهل الاولیاء ومشرب الاصفیاء من سادات الموصل الحدباء، تحقیق: سعید الدیوه‌جی، الموصل: مطبعة الجمهوریة، ۱۳۸۸ق / ۱۹۶۸م،ص ۶۰-۶۱٫
[۵] برای آگاهی بیشتر، ر.ک: الدیوه‌جی، سعید، الموصل فی العهد الاتابکی، ص ۱۶۷-۱۶۸٫
[۶] الخطیب العمری، یاسین، منیة الادباء فی تاریخ الموصل الحدباء، تحقیق: سعید الدیوه‌جی، الموصل: مطبعة الهدف، ۱۳۷۴ق / ۱۹۵۵م،ص ۹۴٫
[۷] الهروی، علی بن ابی‌بکر، همان، ص ۶۹؛ ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، بیروت: دار صادر، بی‌تا، ص ۲۱۱٫
[۸] الخطیب العمری، یاسین، همان، ص ۹۴-۹۵٫
[۹] ر.ک: همو، ص ۹۰-۹۱٫
[۱۰] الحدیثی، عطا و عبدالخالق، هناء، القباب المخروطیة فی العراق، بغداد: مدیریة الآثار العامة، ۱۹۷۴م، ص ۷۹٫
[۱۱] الذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام ووفیّات المشاهیر والأعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی، ج ۱۰، ص ۳۹۱-۳۹۲٫
[۱۲] همو، ج ۱۵، ص ۳۳۸-۳۳۹٫
[۱۳] ر.ک: العمری الخطیب، محمد امین، همان، ص ۱۳۲٫
[۱۴] ابن المستوفی، تاریخ اربل، ج ۱، ص ۳۷۱٫
[۱۵] به عنوان مثال، ر.ک: العمری الخطیب، محمد امین، همان، صص ۱۱۷-۱۲۹٫ درباره نسب سیادت وی باید یادآور شد که در منابع تاریخی متقدم (از جمله: تاریخ اربل، ج ۱، ص ۳۷۱؛ تاریخ ابن الوردی، ج ۲، ص ۱۲۲) هیچ سخنی از سیادت وی در میان نیست و به نظر می‌رسد همانند تعدادی از دیگر صوفیان معاصر وی نظیر عبدالقادر گیلانی و احمد رفاعی، نسب سیادت وی در دوره‌های بعدی جعل شده باشد.
[۱۶] ابن الوردی، تاریخ ابن الوردی، ج ۲، ص ۱۲۲٫
[۱۷] ابن المستوفی، تاریخ اربل، ج ۱، ص ۳۷۱؛ الهروی، علی بن ابی‌بکر، همان، ص ۷۱٫
[۱۸] ر.ک: الدیوه‌جی، سعید، الموصل فی العهد الاتابکی، ص ۱۵۸٫
[۱۹] صفی‌الدین البغدادی، عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنة والبقاع، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت: دار الجیل، ۱۴۱۲ق / ۱۹۹۲م،ج ۱، ص ۳۸۷؛ العمری الخطیب، محمد امین، همان، ص ۵۱٫
[۲۰] العمری الخطیب، همانجا.
[۲۱] الذهبی، تاریخ الاسلام، ج ۱۱، ص ۲۱۴٫
[۲۲] ر.ک: الحموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت: دار صادر، ۱۳۹۷ق / ۱۹۷۷م، ج ۲، ص ۳۹٫
[۲۳] روزنامه بحرینی الوسط، «داعش تختطف ترکمان شیعة وتدمر مزارات»، العدد ۴۳۱۴، دوشنبه ۳۰ ژوئن ۲۰۱۴ / ۲ رمضان ۱۴۳۵ [به آدرس] http://www.alwasatnews.com/4314/news/read/900075/1.html
[24] «المراقد والمشاهد الدینیة فی تلعفر»، http://www.majalisna.com
[25] «المراقد والمشاهد الدینیة فی تلعفر»، http://www.majalisna.com
[26] «المراقد والمشاهد الدینیة فی تلعفر»، http://www.majalisna.com
[27] العمری الخطیب، همان، ص ۹۶-۹۷٫
[۲۸] ر.ک: الحموی، یاقوت، همان، ج ۳، ص ۲۶۲٫
[۲۹] درباره محل دفن حضرت زینب کبری (س)، میان پژوهشگران سه نظریه مطرح است که عبارت‌اند از: مدینه منوّره، حومه دمشق و شهر قاهره. در حال حاضر نیز در جنوب دمشق و شهر قاهره، دو زیارتگاه بزرگ منسوب به آن حضرت وجود دارد. برای آگاهی بیشتر درباره مستندات هر یک از این سه نظریه و ارزیابی آنها بنگرید به کتاب نگارنده این سطور با عنوان: آثار پیامبر (ص) و زیارتگاه‌های اهل بیت (ع) در سوریه، تهران: مشعر، ۱۳۹۳، صص ۲۱۲-۲۲۳٫
[۳۰] شمیسانی، حسن، مدینة سنجار من الفتح العربی الاسلامی حتی الفتح العثمانی، بیروت: دار الآفاق الجدیدة، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م، صص ۳۳۳-۳۳۵٫
منتشر شده در: تحلیلی بر جریان بعثی ـ تکفیری داعش (گزارش راهبردی شماره ۵ گروه مطالعات راهبردی معاونت فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت)، به اهتمام: محمد اسماعیل نباتیان و مسعود معینی پور، قم: مجمع جهانی اهل بیت (ع)،شهریور ماه ۱۳۹۳، صص ۱۵۲-۱۶۵
کتابخانه مجلس شورای اسلامی
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.