بنیاد وقف، سرچشمه نیکوکاری

1397/8/26 ۰۸:۰۱

آیین وقف از زمان ورود اسلام به ایران همواره موضوع مهم فرهنگی و اجتماعی در میان ایرانیان مسلمان بوده است. با تشکیل حکومت شیعی صفوی و در پی نفوذ عالمان دینی به دربار و گرایش‌های مذهبی پادشاهان، وقف اموال و املاک پادشاهی و خاندان پادشاهی انجام پذیرفت و رسمی ملوکانه شد. آیین وقف اما در جامعه به‌علت‌های گوناگون رواج داشت.

فراز و فرود موقوفه‌ها از صفویه تا قاجاربه مناسبت هفته وقف

مهدی یساولی: آیین وقف از زمان ورود اسلام به ایران همواره موضوع مهم فرهنگی و اجتماعی در میان ایرانیان مسلمان بوده است. با تشکیل حکومت شیعی صفوی و در پی نفوذ عالمان دینی به دربار و گرایش‌های مذهبی پادشاهان، وقف اموال و املاک پادشاهی و خاندان پادشاهی انجام پذیرفت و رسمی ملوکانه شد. آیین وقف اما در جامعه به‌علت‌های گوناگون رواج داشت. جهانگردانی که در آن روزگار به ایران می‌آمدند، به این پدیده توجهی ویژه داشتند. ژان شاردن، جهانگرد فرانسوی در سفرنامه خود به ایران در زمان شاه عباس دوم درباره شهر اصفهان پایتخت ایران چنین می‌نویسد: «چون در مشرق‌زمین مالکیت مخصوصاً درباره درباریان و جاهمندان، محترم و معتبر شمرده نمی‌شود و شاه به اندک بهانه همه دارایی آنان را مصادره می‌کند و گاه خودشان را نیز می‌کشد برای مقابله با این پیشامدها قسمت بیشتر دارایی خود را صرف ساختن بازارچه، حمام و کاروانسرا می‌کنند و درآمد آنها را وقف نگهداری و آبادانی مساجد و مدارس می‌نمایند. اما تأثیر این تدبیرها پردوام نیست، زیرا چه بسیار، دیر یا زود این حمام‌ها و کاروانسراها یا بازارچه‌ها بر اثر مرور زمان ویران می‌شوند و بی‌فایده می‌مانند و متعاقب آن مدرسه و مسجد نیز متروک و طالبان علم برای توفیق یافتن در ادامه تحصیل باید به جست‌و‌جوی بنیاد دیگری برآیند و حامیان مسجد نیز برای تعمیر و ترمیم آن منابع درآمد تازه‌ای بیابند» نظارت بر موقوفات در روزگار صفوی، بسیار مورد توجه زمامداران این سلسله بود.

انگلبرت کمپفر پزشک اهل آلمان که به ایران سفر کرده، از مقامی به‌نام وزیر موقوفات سخن می‌راند که در هنگام درگذشت ناظر و مسئول امور موقوفات که «صدر» نامیده می‌شد، جایگاه وی را عهده‌دار می‌شد. ژان شاردن نیز از مستوفی موقوفات نام می‌برد که نایب و دستیار صدور بوده و در صورت غیبت، وظایف آنان را انجام می‌داده است. متصدیان اوقاف در دوره صفویه در دو گروه صدر عامه و صدر خاصه بر موقوفات نظارت داشتند اما در زمان حکومت نادر شاه اهتمامی در نگهداری موقوفات نشد و بسیاری از زمین‌های موقوفه ضبط شد. در میانه سال‌های آشفته انقراض سلسله صفوی تا برپایی حکومت دودمان قاجار، بسیاری از املاک موقوفه یا به تصرف حکومت درآمد یا به املاک شخصی تبدیل شد. در دوره نادرشاه افشار، آن‌گونه که منابع تاریخی روایت می‌کنند «او در آخرین سال سلطنت خود، فرمانی صادر کرد و به موجب آن، تعداد زیادی از اراضی موقوفه را از مردم گرفتند و چون املاک خالصه در دفتر رقبات نادری ثبت کردند. در مواردی که واقف و متولی از متنفذین بود، موقوفه را تسلیم نمی‌کرد و عده‌ای را ارائه وقفنامه امتناع می‌ورزیدند. پس از مرگ نادر، علیقلی عادلشاه فرمان مزبور را لغو کرد و بعضی از املاک غصب شده را به صاحبان آنان پس داد» با این همه سر جان ملکم می‌نویسد «تمام این املاک را هرگز به مردم پس ندادند» در دوره قاجار نیز نگهداری موقوفات مورد اهتمام برخی پادشاهان نبود «در دوره قاجاریه از میزان زمین‌های وقفی کاسته و بر شماره زمین‌های خالصه افزوده می‌شد و این زمین‌ها بتدریج اهمیت بیشتری کسب می‌کرد»

در اواخر حکومت قاجاریه و چهار سال پس از استقرار مشروطیت، در سال 1289 خورشیدی قانون وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه تصویب شد و اداره‌های معارف در سراسر ایران موظف به انجام امور اوقاف نیز بودند.

منبع: روزنامه ایران