ناراضیان و نارضایتی در دهه های پایانی حکومت قاجار / زهره روحی- بخش سوم

1397/5/1 ۱۴:۱۲

«نخستین اعتراض به صورت یک راهپیمایی آرام در جریان مراسم عزاداری ماه محرم بود. حدود دویست تن از مغازه داران و وام دهندگان ، خواستار عزل مسئول گمرکات ، مسیو نوز بلژیکی و بازپرداخت وامهایی که دولت از آنها گرفته بود ، شدند

«نخستین اعتراض به صورت یک راهپیمایی آرام در جریان مراسم عزاداری ماه محرم بود. حدود دویست تن از مغازه داران و وام دهندگان ، خواستار عزل مسئول گمرکات ، مسیو نوز بلژیکی و بازپرداخت وامهایی که دولت از آنها گرفته بود ، شدند. راهپیمایان که پاسخی دریافت نکرده بودند ، مغازه ها را بستند ، با توزیع عکس مسیو نوز در حالت رقص با لباس روحانی ، احساسات مذهبی را برانگیختند و به رهبری یکی از شالفروشان معتبر به سوی حرم حضرت عبدالعظیم راه افتادند. سخنگوی گروه در گفتگویی با خبرنگار حبل المتین، خواسته های اصلی را اینگونه خلاصه میکند : " دولت باید سیاست کنونیِ کمک به روسها را که به ضرر تجار، اعتبار دهندگان و تولید کنندگان ایرانی است ، عوض کند. دولت باید از تجار حمایت کند هر چند که محصولات آنها هنوز به خوبی محصولات شرکتهای خارجی نیست. اگر سیاست کنونی ادامه یابد کل اقتصاد ما نابود خواهد شد " » (24).

به بیانی وارد مرحله ای می شویم که به نوعی آغازگر نهضت مشروطه محسوب می شود ؛ نهضتی که تجار اصلاح طلب و آزادی خواه نقشی بسیار مهم در آن داشتند. زیرا به شدت در پیِ اصلاحات تجاری و اقتصادی بودند و به عین دریافته بودند که خواسته شان خارج از سیستم حکومتی قاجار است . آنها گرچه از سوی تجار ایرانیِ مقیم شهرهای خارجی از جمله باکو ، بمبئی و یا استامبول به اطلاعات و اندیشه های آزادی خواهانه قابل توجهی دسترسی یافته بودند (25)، اما با مفاهیم سیاسی مدرن آشنایی چندانی نداشتند (26) ، اما واقعیت امر این است که همان درک ناقصی هم که از آن داشتند به کار اشتیاق ضد استعماری شان می آمد و می کوشیدند تا ادبیات سیاسی مورد نیاز خود را نیز بیاموزند تا مطالبات خویش را مطابق با گفتمانهای مدرنِ زمانه خود بیان دارند. این تجار که اکثراً مشروطه خواه بودند، جهت حفاظت و تداوم جنبش مشروطه خواهی ای که به راه افتاده بود ، از هیچ کمکی دریغ نکردند و حتی پرداخت هزینه های بست نشینان را به عهده گرفتند . «خرج متحصنان را به همه جهت بازرگانان به عهده گرفته بودند. و در یک مورد بیست هزار تومان چک کشیدند و بابت هزینه روزانه به بقال و عطار دادند » (27). فریدون آدمیت ، که حوادث نهضت مشروطیت را دنبال کرده است ، یادداشتهای جالب توجهی دارد از وقایع بست نشینانِ معترض و مشروطه خواه در زمان مظفرالدین شاه : «حیدرخان [که خود در جمع بستیان در سفارت انگلیس بوده ] در خاطرات شخصی می گوید : " از آنجایی که متحصنین سفارت مطلقا اطلاعی از وضع مشروطیت نداشته و ترتیب آنرا مسبوق نبودند ، هیأتی از عالمان مملکت همیشه دستور العملهای باطنی خودشان را به آنها تلقین می نمودند که من هم جزء آن هیأت مشغول کار بودم"» (28). و از سوی دیگر در نامه ای که وکیل الدوله به امین السلطان نوشته و تاریخ آن ، جمادی الاول 1324 هـ ق. نوشته شده ، اشتیاق به یادگیری ادبیات سیاسی مدرن به وضوح ذکر شده است : « افرادی "قانون دان" به جماعت بستیان پیوستند که قانون فرانسوی برای آنان می خواندند و ترجمه میکردند ، و خواهان همان قانون فرنگی بودند» (29). و همچنین در نامه ای دیگر که باز هم برای امین السطان در تاریخ 11 جمادی الثانی 1324 نوشته است ، در خصوص بست نشینان می نویسد «همه اهل پلتیک و قانون شده اند ، وحرفها میزنند که انسان مات می ماند. مثلا می گویند : معنی تحت اللفظ شاه این است : نماینده ملت؛ و در صورتیکه ملت کسی را نخواسته باشد ، آن شخص را در هیچ دول نخواهند داشت و دیگر تمام حرفها تمام است » (30).

چنان که پیداست ، آزادسازی قلمرو تجاری و اقتصادی برای تجار و بازرگانان در گروی بیرون راندن استعمارگران و همچنین کوتاه کردن دستانِ چپاول گر شاه و حکام داخلی بود . به واقع این فساد سیاسی و اجتماعیِ خودِ نظام حکومتیِ قاجار بود که جلوی پایِ تجار مسیرِ پیوستن به گروههای روشنفکریِ آزادی خواه و همچنین اتحاد با روحانیان مترقی را قرار داد. مسیری که منتهی میشد به سوی نهضت مشروطه خواهی .

بهمن 1396

منابع :

1. موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران : دوره قاجاریه ؛ نوشته احمد اشرف ، انتشارات زمینه ، 1359 ، ص 39؛ برگرفته از کتاب بنجامین که نخستین سفیر آمریکا در ایران بوده است: S. G. W. Bengamin, 1887, p 186-187). )

2. ایران و ایرانی دوران قاجاریه / گرد آورنده غلامرضا انصاف پور ، کتابقروشی زوار ، چاپ اول 1363 ، ص 215 ؛ برگرفته از المانی . هانری . رنه . د ( 1880 ؛ صص 116 ـ 118)

3. تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم ، ج 7 ؛ محمود محمود، انتشارات اقبال ، 1345 ، ص 146

4. اشرف ، احمد، موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران : دوره قاجاریه ؛ ، انتشارات زمینه ، 1359 ، ص ، 40 (برگرفته از : تاریخ بیداری ایرانیان، ج 2 ، ص 91ـ 94 ) .

5. فلور ، ویلم؛ جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار ، ترجمه ابوالقاسم فلور ، جلد دوم ، ص 181.

6. موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران : دوره قاجاریه ؛ نوشته احمد اشرف ، انتشارات زمینه ، 1359 ، ص56 .

7. فلور ، ویلم ؛ جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار ؛ ترجمه ابوالقاسم سری ، ج 2 ، ص 179؛ (برگرفته از روزنامه ص 395).

8. تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم ، ج 7 ؛ محمود محمود، انتشارات اقبال ، 1345 ، ص75.

9. موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران : دوره قاجاریه ؛ نوشته احمد اشرف ، انتشارات زمینه ، 1359 ، ص 40 ؛ (این متن، ترجمه ای است از گزارش سیاسی سفارت انگلیس نگاه کنید به این سند F0/60 , 533, From Kennedy to Salisbury, No. 210, September, 19 , 1891 )

10. آدمیت ، فریدون ، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران ، انتشارات پیام ، 2535، ص 37.

11. در تاریخهای29 رحب 1308 هـ ق. و نیز 21 شعبان 1308 هـ ق ؛ برابر سال1890 میلادی

12. آدمیت ، فریدون ، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران ، انتشارات پیام ، 2535، ص 37، 38

13. لمبتن ، ا. ک. اس . ؛ انجمن های سری در انقلاب مشروطیت ایران ؛ قسمتی از کتاب «مسائل خاورمیانه» ترجمه اسماعیل رائین ؛ سازمان چاپ و انتشارات جاویدان ، چاپ دوم ، 2535 ، ص 173

14. آدمیت ، فریدون ، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران ، انتشارات پیام ، 2535 شاهنشاهی ، ص 36 .

15. پیشین، همانجا

16. پیشین ، ص 33، 34.

17. دولت آبادی ، یحیی؛ حیات یحیی، انتشارات عطار و انتشارات فردوسی ، ج 1 ، ص 105 ـ 111

18. پیشین ، ص 131

19. فلور ، ویلم؛ جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار ، ترجمه ابوالقاسم سری ، جلد دوم ، ص 181.

20. . اشرف ، احمد ، موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران : دوره قاجاریه ؛ انتشارات زمینه ، 1359، ص56.

21. خاطرات و خطرات . ص 74 ؛ و نیز گزارش ایران . ص 139 ـ 140

22. اشرف ، احمد ، موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران : دوره قاجاریه ؛ انتشارات زمینه ، 1359 ، ص 83

23. پیشین، ص 113 ـ 115 ؛ برگرفته از ابراهیم تیموری ، عصر بیخبری یا تاریخ امتیازات ایران، انتشارات اقبال ، ص 371 ـ 390

24. آبراهیمیان ، یرواند ؛ ایران بین دو انقلاب ، درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر؛ ترجمه احمد گل محمدی ، محمد ابراهیم فتاحی والی لایی، نشر نی ، 1377 ص 104 .

25. فلور ، ویلم؛ جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار ، ترجمه ابوالقاسم سری ، جلد دوم ، ص 181

26. پیشین، ص 182

27. آدمیت ، فریدون ، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران ؛ انتشارات پیام ، 2535 ، ج 1 ، ص 166؛ ( برگفته از نامه وکیل الدوله به امین الدوله در جمادی اول 1324 ؛ اسناد مشروطه ، صفایی ، ص 78 ).

28. آدمیت ، فریدون ؛ ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران ، انتشارات پیام ، 2535 ، ص 169، 168؛ (برگرفته از : خاطرات شخصی حیدر عمو اغلی ، یادگار، سال سوم ، شماره پنجم ، ص 69 ، 70) .

29. آدمیت ، فریدون ؛ ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران ، انتشارات پیام ، 2535 ، ص 169؛ (برگرفته از : نامه وکیل الدوله به امین السطلان جمادی الاول 1324 ، اسناد مشروطه ، صفایی ، ص 101) .

30. پیشین ؛ نامه وکیل الدوله به امین السلطان در تاریخ 11 جمادی الثانی 1234، اسناد مشروطه، صفایی ، ص 78.

بخش دوم مقاله را اینجا بخوانید.

منبع: انسان شناسی و فرهنگ