1396/5/29 ۰۹:۲۶
وی یکی از عالمان و کتابشناسان شیعی هند در قرن سیزدهم قمری و دومین فرزند علامه سیدمحمدقلی کنتوری (۱۱۸۸-۱۲۶۰ق.) است که همراه با برادر بزرگ‌ترش سیدسراج حسین و برادر کوچک‌ترش سیدحامد حسین (:۱ ۴۴۸) خاندانی دانش‌پرور و دین یاور در هند را تشکیل می‌دهند.
وی یکی از عالمان و کتابشناسان شیعی هند در قرن سیزدهم قمری و دومین فرزند علامه سیدمحمدقلی کنتوری (۱۱۸۸-۱۲۶۰ق.) است که همراه با برادر بزرگ‌ترش سیدسراج حسین و برادر کوچک‌ترش سیدحامد حسین (:۱ ۴۴۸) خاندانی دانش‌پرور و دین یاور در هند را تشکیل می‌دهند. این خاندان در اصل نیشابوری بودند و به لکهنو هجرت کرده بودند (۱۳). اعجاز حسین در ۲۱ رجب ۱۲۴۰ق. در شهر میرتهه ــ از توابع لکهنو ــ به‌دنیا آمد (:۸ج۱، ص ۳۶۵) و در محضر پدرش (:۷ ج ۲، ص ۲۶۵)، سیدحسن سلطان‌العلما و سیدمحمد سلطان‌العلما(:۱۴ ۱۱۹)، و سیدمحمدهادی نواده سید دلدار علی (:۲ ج ۱۲، ص ۲۸۷) درس خواند. مدتی منشی همیلتون، فرماندار انگلیسی دهلی بود و سپس تمام عمر خود را در فراگیری و تدریس علوم گذراند (:۱۴ ۱۱۹). در سفر عتبات عراق به اتفاق برادرش سیدحامدحسین ــ صاحب کتاب عَبَقات الانوار ــ به دیار علمای شیعه شتافت و از میان ایشان بیش از همه به میرزاحسین نوری طبرسی (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق.) ارادت یافت (:۷ ج ۲، ص ۲۶۵؛ :۵ ج ۱، ص ۲۰۸).
مورخان شیعی، او را با تعبیراتی همچون عالم، عامل، فاضل، متکلم، ثقه، ورع، زاهد، مروّج مذهب (:۶ ج ۳، ص ۴۶۷)، جامع کمالات، منبع اِفادات، سیدعالی‌قدر، و فاضل وسیع‌الصدر (:۱ ۴۴۸) ستوده‌اند. مورخان سنی نیز از او با تعبیراتی همچون فقیه، اصولی، محدث، مورخ، متکلم (:۱۶ ج ۱، ص ۳۸۵)، مورخ امامی (:۱۰ ج ۱، ص ۳۳۴) یاد کرده‌اند. نامه‌ای که مفتی میرمحمدعباس خطاب به او نگاشته، مقامات علمی او را در زمان حیاتش باز می‌گوید (:۱۷ ج ۱، ص ۲۹۳-۲۹۵). اعتمادالسلطنه نیز در همان زمان، از مراتب علمی او سخن گفته است(:۵ج۱، ص ۲۰۸ـ۲۰۹؛ج۲، ص ۷۶۱).
وی سال‌ها نگاهداری، سرپرستی، و ادامه کار کتابخانه بزرگ پدرش را برعهده گرفت. همین کار، مقدمات و زمینه تألیف کتاب کشف‌الحجب والاستار را فراهم کرد (:۱۷ ج ۱، ص ۲۹۱؛ ۱۳). البته انگیزه اصلی او برای این کار، فقدان کتابشناسی شیعی به شیوه جدید بود و لذا آن را به روش کشف‌الظنون حاجی خلیفه نگاشت، یعنی به ترتیب الفبایی عنوان کتاب‌ها نه به شیوه کتب رجال و فهرست قدیم شیعی که متعرض وثوق و اعتماد به کتاب‌ها شده بودند (:۱۸ ۱). در این کتاب نام و ویژگی‌های ۳۴۱۴ کتاب را یاد کرده است. وی حدود ۳۰۰۰ کتاب را خود دیده بود و آغاز آنها را نقل می‌کند. کشف‌الحجب والاستار پیشگام کتاب‌های مشابه خود بوده است (:۲۱ ۲۱) و از منابع مهم کتابشناسی‌های شیعی پس از خود به‌شمار می‌رود. تهرانی در الذریعه (:۲ ج ۱۸، ص ۲۷) و ثقه‌الاسلام تبریزی در مرآه الکتب (:۸ ج ۱، ص ۳۶۵) به استفاده گسترده خود از آن تصریح کرده‌اند (:۱۲ ۱۸۶). برخی کتابشناسان به نقد و بررسی مطالبی پرداخته‌اند که از کشف‌الحجب به منابع دیگر راه یافته است، همچون سیدعبدالعزیز طباطبایی، رضا مختاری، و علی‌اکبر زمانی‌نژاد (:۱۱ ۷۸-۷۹؛ :۱۵ ۱۰۹؛ :۲۱ ۲۳-۲۵). این نقدها، بخشی از تأثیر کشف‌الحجب بر آثار پس از خود را نشان می‌دهد.
نسخه اصلی این کتاب که اعجاز حسین در سفر عتبات به میرزاحسین نوری هدیه کرده بود، به کتابخانه ضیاءالدین نوری (نوه دختری میرزاحسین نوری) راه یافت (:۳ ج ۱، ص ۱۴۹). یک نسخه خطی کامل و تصحیح شده از آن نیز که در ۱۶ شعبان ۱۲۷۷ق. در زمان حیات مؤلف کتابت شده (:۱۹برگ آخر)، به شماره ۲۱۷۸ در کتابخانه آیت‌الله مرعشی* موجود است (:۹ ج۶، ص۱۷۷-۱۷۸). محمد هدایت حسین، برای نخستین بار در ۱۳۳۰ق. در کلکته آن را به چاپ رساند. شاید برخی اشتباهات موجود در نسخه چاپی، از آن جهت باشد که وی نسخه اصل را در اختیار نداشته است (:۲۱ ۲۵). به هرحال، چاپ بعدی کتاب که در ۱۴۰۹ق. با مقدمه آیت‌الله مرعشی در قم منتشر شده، افستِ همان چاپ کلکته است (:۱۸ مقدمه).
سیداعجاز حسین، علاوه بر کشف‌الحجب، کتاب شذور العقیان فی تراجم الاعیان را در دو مجلد و ۵۲۶ صفحه نگاشت که نسخه خطی آن در کتابخانه آصفیه* هند موجود است. تصدّق حسین کنتوری در فهرست کتابخانه آصفیه می‌نویسد: این کتاب شامل مطالب کتاب امل الآمل شیخ حرّ عاملی است، به‌علاوه حالات علمای لکهنو و هندوستان که معاصر مصنّف بوده‌اند (:۲۰ ج ۱، ص ۳۰۵-۳۰۶). تهرانی، گاهی از آن با عنوان "رجال" یاد می‌کند و به توصیف آن می‌پردازد (:۲ ج ۱۰، ص ۹۷؛ :۴ ۸۲-۸۳). آزاد کشمیری در تألیف کتاب نجوم السماء فی تراجم العلما از آن بهره فراوان برده و نزدیک به پنجاه مورد مراجعه به آن را تصریح کرده است (:۱ ۵۰۳).
از دیگر آثار اعجاز حسین، کتابی در شرح حال میرزامحمد دهلوی کشمیری (متوفی ۱۲۳۵ق.) صاحب کتاب النزهه الاثنا عشریه (:۴ ۴۳۶-۴۳۷؛ :۲ ج ۴، ص ۱۵۹)؛ رساله‌ای در گزارش مناظره با مولوی جان محمد لاهوری (:۲ ج ۲۲، ص ۲۸۷)؛ و القول السدید فی ردّ الرشید (:۳ ج ۱، ص ۱۵۰؛ :۲ ج ۱۷، ص ۲۱۰) را نام برده‌اند.
وی همچنین در تألیف کتاب استقصاء الافحام و استیفاء الانتقام ـ که نخستین کتاب بر ردّ منتهی الکلام است (:۱۷ ج ۱، ص ۲۹۲)، به برادرش میرحامد حسین کمک کرد، گرچه به‌نام حامد حسین شهرت یافت (:۳ ج ۱، ص ۱۴۹؛ :۶ ج ۳، ص ۴۶۷؛ :۸ ج ،۱ ص ۳۶۷).
اعجاز حسین در اواخر عمر به‌دلیل بیماری شدید رنجور و نحیف شد. با این همه، برای زیارت به مکه و عراق رفت و پس از بازگشت از این سفر، در ۱۷ شوال ۱۲۸۶ درگذشت و در حسینیه غُفران مآب در شهر لکهنو در کنار پدرش مدفون شد.
مفتی میرمحمد عباس، از دانشمندان بزرگ هند در آن زمان، چند قطعه به زبان فارسی و عربی در رثای او سرود و ماده تاریخ وفات او را بیان داشت، از جمله: "قبر جنّت شد و آباد زاعجاز حسین" و "غاب بدر الامه" (:۱۷ ج ۱، ص ۲۹۳، ۲۹۵-۲۹۷).
مآخذ:
۱) آزاد کشمیری، محمدعلی بن محمدصادق. نجوم‌السماء فی تراجم العلماء. تحقیق میرهاشم محدث. تهران: نشر بین‌الملل، ۱۳۸۲؛
۲) آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن. الذریعه الی تصانیف الشیعه. بیروت: دار الاضواء، ۱۴۰۳ق. = ۱۳۶۱؛
۳) همو. الکرام البرره فی‌القرن الثالث بعد العشره. مشهد: سعید، ۱۴۰۳ق.=۱۳۶۱؛
۴) همو. مصفّی المقال فی مصنفی علم الرجال. تهران: چاپخانه دولتی ایران، ۱۳۷۸ق.=۱۳۳۷؛
۵) اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی. المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران). با تعلیقات حسین محبوبی اردکانی؛ به کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر، ۱۳۶۳؛
۶) امین، محسن. اعیان الشیعه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، [بی‌تا.]؛
۷) انوشه، حسن. "اعجاز حسین کنتوری".دایره‌المعارف تشیع. ج ۲، ص ؛۲۶۵
۸) ثقه‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی. مرآه الکتب. تحقیق محمدعلی حائری. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۱۴ق.=۱۳۷۲؛
۹) حسینی، احمد. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، [بی‌تا.]؛
۱۰) زرکلی، خیرالدین. الاعلام. بیروت: دارالعلم للملاîیین، ۱۹۹۰م.=۱۴۱۱ق.= ؛۱۳۶۹
۱۱) زمانی‌نژاد، علی‌اکبر. "نقد شصت کتاب درباره اسامی و نسخه‌های خطی آثار شیخ مفید". آینه پژوهش. س.سوم، ۵-۶ (بهمن ۱۳۷۱ - اردیبهشت ۱۳۷۲): ۵۸-۱۰۹؛
۱۲) ستوده، غلامرضا.مرجع‌شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، ۱۳۷۸؛
۱۳) صدر الاسلام خویی، محمدامین. مرآه الشرق. نسخه خطی آقای علی صدرایی خویی؛
۱۴) صدرالافاضل، مرتضی حسین. مطلع انوار، احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند. ترجمه محمد هاشم. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۴؛
۱۵) طباطبایی، عبدالعزیز. "الشیخ المفید و عطاؤه الفکری الخالد". تراثنا. س. هشتم، ۱-۲ (محرم ـ جمادی الآخره ۱۴۱۴ق.): ۱۰-۱۴۳؛
۱۶) کحاله، عمررضا. معجم‌المؤلفین. بیروت: مؤسسه الرساله، ۱۴۱۴ق.=۱۳۷۲؛
۱۷) کشمیری، محمدمهدی. تکمله نجوم السماء. قم: بصیرتی، ۱۳۹۷ق.=۱۳۵۵؛
۱۸) کنتوری، اعجاز حسین بن محمدقلی.کشف‌الحجب والاستار عن احوال الکتب والأسفار. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.=۱۳۶۷؛
۱۹) همو، همان. نسخه خطی شماره ۲۱۷۸، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی؛
۲۰) کنتوری، تصدق حسین. فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه. حیدرآباد دکن :[بی‌نا]، ۱۳۵۷ق.=؛۱۳۱۶
۲۱) مختاری، رضا. طرح تدوین کتابشناسی بزرگ شیعه. قم: مرکز بررسی‌های اسلامی الغدیر، .۱۳۷۶
این مقاله در دائرة المعارف کتابداری، جلد دوم، چاپ کتابخانه ملی، در سال ۱۳۸۵ منتشر شده است.
منبع: حلقه کاتبان – رسائل و مسائل
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید