اقتضای شرایط روز ایران یا مداخله استعمارگران؟ / لطف‌الله آجدانی

1395/12/3 ۰۷:۴۳

درباره وقوع کودتای سوم اسفند 1299 و زمینه‌ها و عوامل و انگیزه‌های وقوع آن در بین صاحبنظران و تاریخ‌نگاران اختلاف وجود دارد. اما من بر اساس اسناد بر این باورم که با‌وجود باور بسیاری از مورخان، مبنی بر انگلیسی دانستن این کودتا، این واقعه بیش و پیش از آنکه مبتنی بر اراده انگلیسی‌ها باشد

96 سال پس از کودتای سوم اسفند

درباره وقوع کودتای سوم اسفند 1299 و زمینه‌ها و عوامل و انگیزه‌های وقوع آن در بین صاحبنظران و تاریخ‌نگاران اختلاف وجود دارد. اما من بر اساس اسناد بر این باورم که با‌وجود باور بسیاری از مورخان، مبنی بر انگلیسی دانستن این کودتا، این واقعه بیش و پیش از آنکه مبتنی بر اراده انگلیسی‌ها باشد، محصول شرایط و ضرورت وقت جامعه ایران بوده است.وقتی به شرایط ایران قبل از کودتا نگاه می‌کنیم، از یک سو حکومت ضعیف و ناکارآمد قاجار و از سوی دیگر افزایش دستیازی خارجی بر سرزمین و حکومت ایران به سبب قرارداد 1907 که کشور را به مناطق شمالی تحت تسلط روسیه و مناطق جنوبی تحت تسلط بریتانیا و همین‌طور حوزه نفوذ بی‌طرف مرکزی تقسیم کرد، نشانگر نیاز به تصحیح حکومت بود. همچنین به وجود آمدن قحطی‌های بزرگ در کشور بعد از جنگ جهانی اول که منجر به مرگ میلیون‌ها ایرانی شد، جنبه‌ای دیگر از وضع نابسامان کشور در آن زمان است.از نظر سیاسی و اجتماعی نیز قدرت مرکزی ضعیف که حوزه نفوذ آن به زحمت فراتر از تهران می‌رفت، باعث شکل‌‌گیری حکومت‌های ملوک‌الطوایفی و ناامنی‌های اقتصادی و اجتماعی در سراسر ایران شده بود. این وضعیت منجر به شورش‌های گسترده در سراسر کشور، مثل آشوب‌های لرستان، کردستان، آذربایجان و خراسان و مازندران و ناامنی در این مناطق شده به علاوه افزایش نفوذ پلیس جنوب نیز در ایجاد ناامنی و نارضایتی مردم مزید بر علت بود. این شرایط منجر به شکل‌گیری حرکت‌های اعتراضی نظیر نهضت جنگل و قیام خراسان شد و محصول آن بی‌ثباتی و ضعف حکومت در اثر چندپارگی‌های سیاسی و اجتماعی در ایران بود و نشانه این بی‌ثباتی این است که در فاصله 14 ساله تصویب فرمان مشروطه تا فتح تهران به طور میانگین هر سه ماه یکبار و درکل 51 کابینه در ایران بر سرکار آمدند.در چنین شرایطی تغییر حکومت به شکل حکومتی قدرتمند و کارآمد، آرمان بسیاری از لایه‌های اجتماع ایران و همین‌طور نخبگان و رهبران اجتماعی کشور بود.البته همزمان با این ضرورت داخلی، دولت انگلستان نیز با خطر حرکات بلشویک‌ها در ایران و تلاش شوروی برای نفوذ در هندوستان مواجه بود. و براساس سیاست نواستعماری که در پیش گرفته بود تمایل داشت نیروهای نظامی خود را از ایران خارج کرده و از طریق یک حکومت مرکزی قوی اعمال نفوذ کند. ضمن اینکه سفیرمختار وقت انگلیس در ایران برای کسب حمایت دولت مرکزی انگلستان از دولت کودتا تلاش می‌کرد. لرد کرزن وزیرخارجه این کشور تأکید کرد که از رضاخان و سیدضیاء حمایت نمی‌کند و به سرپرسی لورین که رضاخان را فردی باعرضه می‌دانست که می تواند منافع انگلستان را تثبیت کند توصیه کرد که فریب نخورد و رضاخان «بلد است شیرین حرف بزند و ترش رفتار کند». ضمن اینکه ما سندی مبنی براتفاق نظرآیرون‌ساید و موضع رسمی دولت انگلستان نداریم.البته اسنادی وجود دارد که نشان می‌دهد قبل از آنکه آیرون‌ساید با سید ضیاءالدین طباطبایی آشنا شود، کودتا در اندیشه شخصی مثل سیدضیاء وجود داشته و در کمیته آهن که توسط وی راه‌اندازی شده بود اعضای کمیته درصدد انجام کودتا بوده‌اند. وقتی مقامات انگلیسی با کودتا مواجه می‌شوند هیچگاه اتفاق نظری برای حمایت از آن در بین آنها به وجود نیامد و با‌وجود حمایت بخشی از نیروهای انگلیسی مانند سرپرسی لورین وزیرمختار وقت و ژنرال آیرون‌ساید، این حمایت، گویا به عنوان موضع رسمی دولت انگلیس حتی تا زمان برکناری رضاشاه از سلطنت تلقی نشد. اهمیت این واقعه تاریخی نیز از همین مسائل سرچشمه می‌گیرد. نخست اینکه هنوز این پدیده مورد ارزیابی تاریخی دقیقی قرار نگرفته است و در کشاکش نظرات محققان، اتفاق نظری وجود ندارد. و دیگر اینکه چون کودتا انعکاس شرایط نابسامان آن زمان در ایران و اهمیت آن اتفاقات است این رخداد نیازمند بررسی و بازخوانی برای شناختی دقیق و واقع بینانه‌تر از نقش نیروهای تاریخی در وقوع رویداد بوده است.

منبع: روزنامه ایران