شاه میانه

1395/10/29 ۰۷:۲۷

زمانی که شاه‌عباس اول در چنین روزی از دنیا رفت نه‌تنها یکی از بزرگ‌ترین پادشاهان تاریخ ایران چشم از جهان فرو می‌بست که از قضا مرگ او تاریخ صفویه را نیز به پیش و پس از او تقسیم می‌کرد. مرگ شاه‌عباس اول که گاهی شاه عباس بزرگ نیز خوانده می‌شد، آغاز نزول قدرت صفویان و هر آنچه او برای این سلسله ساخت، بود. با همه این اوصاف اما سالروز مرگ شاه‌عباس اول به عنوان مقتدرترین پادشاه صفویان زمینه‌های مناسبی برای پرداختن به او به وجود می‌آورد؛ چرا که پس از او تاریخ ایران دچار رخدادی ویژه شد که می‌توان در مورد آن نکات بی‌شماری را عنوان کرد.

به مناسبت سالمرگ شاه‌عباس

 سجاد صداقت : زمانی که شاه‌عباس اول در چنین روزی از دنیا رفت نه‌تنها یکی از بزرگ‌ترین پادشاهان تاریخ ایران چشم از جهان فرو می‌بست که از قضا مرگ او تاریخ صفویه را نیز به پیش و پس از او تقسیم می‌کرد. مرگ شاه‌عباس اول که گاهی شاه عباس بزرگ نیز خوانده می‌شد، آغاز نزول قدرت صفویان و هر آنچه او برای این سلسله ساخت، بود. با همه این اوصاف اما سالروز مرگ شاه‌عباس اول به عنوان مقتدرترین پادشاه صفویان زمینه‌های مناسبی برای پرداختن به او به وجود می‌آورد؛ چرا که پس از او تاریخ ایران دچار رخدادی ویژه شد که می‌توان در مورد آن نکات بی‌شماری را عنوان کرد.

 شاه مقتدر
با حمله اعراب و انقراض ساسانیان، دوران حکومت و نفوذ سیاسی ایرانیان بر قسمتی از ملل جنوب غربی آسیا به سر رسید و به تبع آن بنیان وحدت ملی کشور که از قرن‌ها پیش از آن شکل گرفته بود، متزلزل شد. در دوران پس از ساسانیان حاکمان بسیاری بر ایران حکمرانی کردند اما آنچه در این میان رخ داد این بود که هیچ‌گاه قدرت و عظمت آنان تکرار نشد. حدود 1000 سال پس از پایان سلطنت ساسانیان در سال 651 میلادی، در سال 1501 میلادی شاه‌ اسماعیل صفوی روی کار آمد؛ مردی که سلسله صفویان را پایه‌گذاری کرد.
سلسله‌ای که هر چند کمی بیش از دو قرن دوام نیاورد اما در سده اول حکومتش ایران را تبدیل به حکومتی قدرتمند و بزرگ کرد. بخش مهمی از این اهمیت و قدرت بی‌شک مرهون دوران زمامداری 42 ساله پنجمین شاه دودمان صفوی یعنی شاه عباس بود. با ظهور دولت صفوی قسمت بزرگی از ایران قدیم باز به فرمان دولتی واحد در‌آمد. صفویان بخش مهمی از این اقتدار را در زمان شاه‌عباس اول به دست آوردند که وسعت حکومت ایران نزدیک به مرزهای ایران در زمان ساسانیان نزدیک شده و دوباره ایران زیر بیرق یک حکومت واحد قرار گرفته بود.  شاه‌عباس که در سال 1571 میلادی به دنیا آمد، فرزند شاه‌محمد خدابنده چهارمین پادشاه صفویه بود و از قضا در راه رسیدن به قدرت با پدر خویش نیز جنگید. شاه‌عباس درست در زمانی به اریکه قدرت تکیه زد که ایران در رنج فراوانی بود. ازبک‌ها در خراسان، عثمانی‌ها در غرب و شمال غرب و مدعیان دیگر قدرت همه در برابر پدرش قرار داشتند و او پس از جنگ با پدر، در قزوین خود را پادشاه خواند. آغاز راهی که به یک ایران بزرگ ختم شد؛ چرا‌که شاه عباس با سیاست‌های خود و البته رابطه با اروپایی‌ها و به خصوص انگلیسی‌ها نه‌تنها متصرفات ایران را از چنگ ازبک‌ها و عثمانیان درآورد و در سه جنگ عثمانیان را شکست داد؛ بلکه به تدریج شورشیان درون کشور و در نهایت پرتغالی‌ها را نیز شکست داد. در باب قدرت شاه‌عباس همین بس که برخی مورخان نوشته‌اند پس از مرگ شاه‌طهماسب حال و احوال صفویان به وضعی افتاده بود که اگر شاه‌عباس به سلطنت نمی‌نشست، دولت صفوی در اندک زمانی متلاشی و منقرض می‌شد.

 خصوصیات شاه‌عباس
شاه‌عباس را مردی باهوش، مدبر، جسور، قدرت‌جو، سنگ‌دل و بی‌رحم خوانده‌اند. شاید به دلیل همین صفات «نیک و بد» بود که او توانست در مدت کوتاهی و در 18 سالگی مدعیان قدرت شاه و سران صاحب‌نفوذ قزلباش را از میان بردارد و دست بسیاری از سرداران و حکام مدعی را از فرمانروایی کوتاه کند. نقش شاه‌عباس تا آنجا با اهمیت ارزیابی شده که درباره او نوشته‌اند: «استقلال سیاسی و وحدت ملی ایران، پس از انقراض دولت ساسانی، در حقیقت به همت این پادشاه بزرگ تجدید شد و دولت ایران به راهنمایی عقل و تدبیر او در سیاست داخلی و خارجی راه تازه‌ای پیش گرفت که مایه قدرت و بلندنامی و شهرت آن در سراسر جهان شد.» کشوری که محصول دوران زمامداری شاه‌عباس بود به اندازه‌ای قدرتمند شد که ایران شکل تازه‌ای به خود گرفت. شاه‌عباس در سیاست داخلی قدرت شاه و حکومت مرکزی را برتر و لازم‌تر و گرامی‌تر از هر چیز می‌شمرد تا آنجا که در این راه نه‌تنها پدر خویش؛ بلکه یکی از پسرانش را نیز کشت و دو پسر دیگرش را کور کرد. از سوی دیگر علاقه شاه به هنر باعث شد پایتخت دوم دوران او یعنی اصفهان به یکی از زیباترین شهرهای جهان تبدیل شود. شاه در سیاست خارجی نیز تمام تلاش خویش را برای همراهی با اروپایی‌ها به کار بست و تقریبا ایران در یکی از مهم‌ترین دوران خود قرار گرفت.

 پس از شاه‌عباس
شاه‌عباس پیش از برآمدن آفتاب روز جمعه بیست و چهارم جمادی‌الاول سال ۱۰۳۸ هجری‌قمری در کاخ اشرف درگذشت. عالم آرای عباسی درباره علت مرگ او می‌نویسد: «چند روز قبل از آن در شکارگاه، پادشاه در خوردن و آشامیدن طعام افراط کرد و در بازگشت، به سبب سنگینی بار معده دچار تب شد و در اندک مدتی از اوج کمال به حضیض وبال رسید.» اما اتفاق مهم شاید پس از مرگ او افتاد.
سید‌جواد طباطبایی در کتاب «دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران به نکته ویژه‌ای در سلسله صفویه پس از مرگ شاه عباس اشاره می‌کند: «شاهان صفوی فقط به زمان حال نگاه می‌کردند، در منظومه فکری آنان جای مناسب برای آینده لحاظ نشده بود، بلکه به بهانه احساس خطر و محافظت ذات همایونی از هر گزند احتمالی، شاهزادگان که در مظان اتهام بودند، کشته یا کور می‌شدند، بنابراین شاهزادگان برای اداره کشور در آینده نادیده گرفته می‌شدند که تحت آموزش و پرورش و تربیت قرار گیرند. به همین خاطر بعد از شاه‌عباس اول، شاهانی سر کار آمدند که به هیچ صورت لیاقت و شایستگی اداره کشور را نداشتند؛ عواملی چون سست‌عنصری و عدم‌تعادل شاه، زمینه انحطاط درونی را فراهم کرد.» همین گسست که محصول دوران طولانی حکومت شاه‌عباس بود، بعدها در زمان قاجاریه و پس از مرگ ناصرالدین‌شاه نیز اتفاق افتاد؛ هر چند قدرت این دو شاه و زمانه آنان به هیچ‌وجه قابل مقایسه نیست.  طباطبایی در جایی دیگر به نکته مهم‌تری نیز اشاره می‌کند: «در زمان صفویان ایران زمین ترکیب از سه نظریه: تصوف، تشیع و سلطنت بود. با مرگ شاه‌عباس، این نظریه، الگو در عمل قرار نگرفت، تصور نادرست از نسبت دیانت و سیاست، زمینه‌های تنش‌ قومی، مذهبی را فراهم کرد.» همین مساله بود که باعث شد ایران که در دوران شاه‌عباس با آنکه می‌توانست در راس نظام جهانی قرار گیرد اما در زمان او و پس از وی نه تنها اقداماتی در جهت شکوفایی فکری وآگاهی ملی انجام نشد؛ بلکه با ساختار بسته و استبدادی، عرصه نواندیشی و آزادی فکری را از بین برد و به همین سادگی ایران به تدریج به حاشیه رفت و دستاوردهای سلسله‌های بعدی داستان پر‌پیچ‌و‌خم تاریخ ایران را رقم زد. شاه‌عباس، شاه میانه بود؛ چرا که او در زمانه‌ای سلطنت کرد که ایران می‌توانست چهره‌ای جهانی بیابد، اما پس از او داستان به گونه‌ای دیگر رقم خورد.

منبع: فرهیختگان