چرا کتاب‌کاسیرر هنوز معتبر است؟

1395/8/1 ۰۸:۵۴

هنگامی که ماه اکتبر 1932 ارنست کاسیرر، که در آن موقع استاد فلسفه در دانشگاه هامبورگ بود، پشت میز کارش نشست تا بر تک‌نگاری جدید خود: فلسفه روشنگری پیشگفتار بنویسد، به عمر جمهوری وایمار فقط سه ماه مانده بود. در سی‌ام ژانویه 1933 آدولف هیتلر دعوت شد تا حکومت تشکیل دهد و بی‌درنگ به نظام سیاسی که بر آلمان پس از جنگ [جهانی اول] حکومت می‌کرد، حکومتی که دورانش گاه توام با شادمانی بود و گاه ناخرسندی، پایانی ناشکوهمند دهد. در آن روزها هیچ‌کس، آن تراژدی را نمی‌دید که نشانه دیگری از شکست اندیشه روشنگری بود.

پیشگفتار منتشرنشده «پیتر گی» بر چاپ 2009 ترجمه انگلیسی «فلسفه روشنفکری»

 یدالله موقن مترجم : هنگامی که ماه اکتبر 1932 ارنست کاسیرر، که در آن موقع استاد فلسفه در دانشگاه هامبورگ بود، پشت میز کارش نشست تا بر تک‌نگاری جدید خود: فلسفه روشنگری پیشگفتار بنویسد، به عمر جمهوری وایمار فقط سه ماه مانده بود. در سی‌ام ژانویه 1933 آدولف هیتلر دعوت شد تا حکومت تشکیل دهد و بی‌درنگ به نظام سیاسی که بر آلمان پس از جنگ [جهانی اول] حکومت می‌کرد، حکومتی که دورانش گاه توام با شادمانی بود و گاه ناخرسندی، پایانی ناشکوهمند دهد. در آن روزها هیچ‌کس، آن تراژدی را نمی‌دید که نشانه دیگری از شکست اندیشه روشنگری بود. رژیم نازی با تحقیر خرد، شکوهمند کردن پیش‌داوری و پرورش قهرمان‌پرستی، چیزی کمتر از پیروزی نیروهای متعصب و طالب خشونت بی‌رحمانه نبود. هرچند در نبردهای سیاسی سده بیستم اندیشه قرن هجدهم مناسب بود اما کاسیرر پژوهشگری چنان وسواسی بود که [خود اجازه نمی‌داد] به این موضوع بپردازد. اما امروز، پس از گذشت حدود 75 سال که از تکمیل آناتومی اندیشه روشنگری می‌گذرد شباهت‌های مسائل امروز با مسائل بخشی از گذشته، که موضوع پژوهش کاسیرر بود، تقریبا آشکار به نظر می‌رسد. البته کاسیرر کتابی در پاسخ به زمانه خود ننوشت. او در کتاب فلسفه روشنگری آن چیزی را می‌نوشت که به بهترین وجه به آن مجهز بود، یعنی تاریخ اندیشه‌ها و در میان پژوهش‌هایی که درباره فلسفه روشنگری انجام داد مناسب‌ترین‌شان اثری بود پربار درباره روسو که مانند کتاب فلسفه روشنگری در سال 1932 منتشر شد و پیشنهادهای پرباری برای تحلیلی گسترده‌تر ارائه می‌داد. او همچنان‌که خود تاکید می‌کند، درباره روشنگری کتابی جدلی ننوشته است بلکه کوشیده تالیفی از آرا و اندیشه ارائه دهد.
او در پیشگفتار خود بر کتاب فلسفه روشنگری می‌نویسد: «کشش ویژه و ارزش سیستماتیک واقعی فلسفه روشنگری در روند تحولش است و در آن نیروی فکری است که پیش می‌راندش و نیز در آن شور و شوقی است که به مسائل گوناگون خود یورش می‌برد. از این طریق بسیاری از جنبه‌های فلسفه روشنگری وحدت می‌یابند؛ اما اگر تنها از دیدگاه نتایج‌شان بررسی می‌شد تناقضاتی حل‌ناشدنی یا ترکیب التقاطی محض از عناصر ناهمگون به نظر می‌رسیدند. اگر قرار باشد معنی واقعی تاریخی این فلسفه روشن شود باید تنش‌ها و راه‌حل‌ها، تردیدها و تصمیمات، شکاکیت و یقین تزلزل‌ناپذیر این فلسفه را از یک وضعیت مرکزی دید و تفسیر کرد.» گرچه شاید کاسیرر در این کتاب قصد جدل [با مخالفان روشنگری] را نداشته است؛ اما این کتابی مستدل است، مستدل برای نظر کاسیرر از اندیشه روشنگری، نظری که از همان آغاز مخالفان سرسختی در میان متالهان و مورخان علوم عقلی داشته است که موکدا به تحلیل کاسیرر و نتایجی که او گرفته است، اعتراض کرده‌اند. اعتراض آنان این بود که روشنگری در موضعگیری‌هایش که از طریق تعمیمی ناموجه از تعدادی گزاره شکل می‌گرفت، سطحی بود؛ در موضعگیری‌اش نسبت به گذشته غیرتاریخی بود و در دیدگاهش نسبت به دین و هنر خردگرا و فاقد تخیل بود. این اتهامات [که از سوی رومانتیک‌ها اظهار شده بودند] به دوران زندگی کاسیرر نیز سرایت کرده بود؛ اما در صفحه‌های این کتاب جامع، کاسیرر گهگاهی با بیان جزئیات موثر و تکان‌دهنده نسبت به همه این شکاکیت‌ها معترض است. دشمنان روشنگری صفحاتی را خارج از متن برگزیده‌اند تا دلیل بیاورند که هواداران روشنگری درباره سرشت انسان بیش از حد خوشبین بوده‌اند. با این وصف خواننده دقیق بین کتاب فلسفه روشنگری در متن کشف خواهد کرد که کاسیرر همه این اتهامات را با استدلال رد کرده است.
چون پژوهش کاسیرر از فلسفه روشنگری همواره به بنیادها بازمی‌گردد هیچ‌گاه کهنه و زمان‌دار نمی‌شود. در پرتو بررسی‌های یکایک متفکران عصر روشنگری تفسیرهای جدید و مشروحی ارائه شده‌اند و پژوهش‌های روزآمدی درباره نظرات عمومی سده هجدهم از حیات سیاسی عصر انجام شده است. اما هنگامی که موضوع بنیادهای ذهنیت سده هجدهم مطرح باشد کتاب فلسفه روشنگری کاسیرر هنوز هم همان اندازه معتبر است که 80 سال پیش بود و خواندنش امروز همانقدر لذت‌بخش است که هنگامی که برای نخستین‌بار منتشر شد.

منبع: فرهیختگان