معرفی نسخه: ضیاءالعین فی مراثی الحسین / مریم مرادی

1395/7/11 ۰۹:۱۸

تاريخ عاشورا از شاخص‌هاي مهم فرهنگ شيعه است و موضوع امام حسین(ع) و قیام عاشورا به عنوان یکی از مشخصه‌های اصلی شعر آیینی و شیعی دارای پیشینه‌ای طولانی است. موضوع قیام امام حسین(ع) از اواسط قرن سوم در ادبیات فارسی وارد شد. در دورۀ تیموریان به بعد، به شکلی دقیق، به این مسئله پرداخته شد و بعد در دورۀ صفویه به دلیل تغییر نظام حکومتی و شیوع بیش از پیش تفکر شیعه در ایران، گرایش شاعران به سمت گفتمان عاشورا رو به فزونی نهاد؛ تا جایی که در دورۀ قاجاریه و بعد از آن، دیوان‌های متعددی مختص به عاشورا سروده شد

تاريخ عاشورا از شاخص‌هاي مهم فرهنگ شيعه است و موضوع امام حسین(ع) و قیام عاشورا به عنوان یکی از مشخصه‌های اصلی شعر آیینی و شیعی دارای پیشینه‌ای طولانی است. موضوع قیام امام حسین(ع) از اواسط قرن سوم در ادبیات فارسی وارد شد. در دورۀ تیموریان به بعد، به شکلی دقیق، به این مسئله پرداخته شد و بعد در دورۀ صفویه به دلیل تغییر نظام حکومتی و شیوع بیش از پیش تفکر شیعه در ایران، گرایش شاعران به سمت گفتمان عاشورا رو به فزونی نهاد؛ تا جایی که در دورۀ قاجاریه و بعد از آن، دیوان‌های متعددی مختص به عاشورا سروده شد.

یکی از این آثار، ضیاء العین است، منظومه‌ای با ارزش‌های ادبی و هنری بالا، در تاریخ کربلا که در دورۀ قاجاریه تقریر یافته است. خالق اثر محمد رحیم میرزا بن عباس میرزا (ق 13) از رجال مملکت بوده و در علم و ادب و تاریخ نیز دستی داشته است. تخلص شاعر در منابع به اشتباه «عشقی» ذکر شده، اما بر اساس این نسخه «عشیقی» بوده است:

لب فرو بند ای عشیقی کاین الم  /  تا قیامت گر بگویی هست کم

این منظومه در 164صفحه، بر وزن رمل مسدس محذوف است که با ستایش مولای متقیان و سپس داستان حضرت مسلم آغاز می‌شود تا می‌می‌رسد به واقعۀ کربلا و رسیدن خبر شهادت به اهل بیت و توسل به حضرت قائم علیه‌السلام.

بخش قابل توجهی از این اثر به داستان جناب مسلم بن‌عقیل، سفیر حضرت اباعبدالله در کوفه، پیمان شکنی کوفیان و نحوۀ شهادت و اسارت دو طفل مسلم اختصاص دارد که شاعر با رویکردی عارفانه صحنه‌های پرشور و سوزی را به تصویر کشیده است.

اساسا برجسته‌ترین ویژگی این منظومه، خوانش عارفانۀ محمد رحیم میرزا از وقایع مربوط به قیام حضرت حسین است.

موضوعیت عشق در صدور واکنش‌های شخصیت‌های این منظومه به قدری پررنگ است که جناب مسلم با اینکه از همان ابتدا به خیانت کوفیان آگاه است، ولی عشق، اختیار از کفش می‌رباید و به پیمان آنان دل استوار می‌سازد:

مسلم آن شیر خدا را نور عین  /  آن پسر عم امیر دین حسین

گرچه می‌دانست کوفی بی‌وفاست  / هرچه می‌گویند از روی هواست

لیک عشق از دست بردش اختیار / عشق چون آید رود صبر و قرار

شوق هر دم آتشی افروختی  /  سر به سر در تن روانش سوختی

عشق بی‌خود سوی جانانش کشید / بی‌محابا سوی میدانش کشید

 همچنین شاعر علت یاری نرساندن کوفیان به مسلم را بی بهره بودن آنها از عشق الهی معرفی می‌کند:

کوفیان باطل ز حق نشناختند / ملک جاویدان به دنیا ساختند

عشق یزدان نیست کار هر کسی / کی فتد گوهر به دست هر خسی

با این اوصاف، انگیزۀ سرایش شاعر هم عاملی جز عشق و شیدایی نمی‌توانسته باشد:

ای رفیقان باز رسوایی شدم  /  ای طبیبان باز سودایی شدم

نالۀ دل می‌می‌کشد هر دم مرا  /  می‌ندانم چیست اندر سر مرا

آنکه او را عشق حق مفتون کند /  داستان کربلا مجنون کند

او کجا آرام گیرد روز و شب  / یا چسان بندد ازین گفتار لب

از دیگر نشانه‌های نگاه عارفانۀ شاعر، بی قراری و تشنگی جناب مسلم و همچنین دو طفلان او در رسیدن به مقام شهادت است که از منظر عرفان، همان قرب و وصال حقیقی عاشق به شمار می‌آید:

گفت مسلم، قاتلا بشتاب هان/ جان عاشق زود بر جانان رسان

قاتلا در دست، شمشیر آمدی/  قاتلا بر کشتنم دیر آمدی

قاتلا برهانم از زندان فرش / تا گشایم بال و پرّی سوی عرش

و همچنین است شوق طفلان در شهادت:

قاتل ما کو که آید سوی ما  /  تا کشد شمشیر کین بر روی ما

وعدۀ وصل است قاتل دیر کرد / زین سبب ما را عجب دلگیر کرد

کای برادر خیز هنگام وصال /گشته نزدیک و نماندستی مجال

وعدۀ وصل است و وقت شادی است  / عاشقان را نوبت آزادی است

البته او عشق حقیقی را جز عشق به آل علی و مصطفی نمی‌داند:

عشق را گوهر ز دریای علی است /  زان به هر دو کون از ایشان منجلی است

عشق آمد ز ابتدا تا انتها  /  در جهان مخصوص آل مصطفی

همچنین با مقایسه‌ای که بین هجران طفلان مسلم از پدر و دوری یوسف از یعقوب می‌می‌کند به این نتیجه می‌رسد که بلاهایی که اهل بیت پیامبر بدان آزموده شده‌اند، جانسوزتر از ابتلائات سایر انبیا بوده است؛ زیرا اینان عاشق‌تر بوده‌اند:

آنکه عشق اندر دلش افزون‌تر است/  او به بزم خاص حق دلخون‌تر است

انبیا عشق از علی آموخته  / عشق را آتش ازو افروخته

طفلشان پیر طریق عاشقان /عشق ز ایشان در جهان آمد عیان

در دبستان ازل این کودکان  / خوانده درس عشق کرده ترک جان

نسبت یوسف به آل مصطفی  / دادن اندر عشق کی باشد رو ؟

از دیگر دلالت‌های قرائت عارفانه، قائل بودن به بلا و دشواری‌های مسیر وصال است، زیرا عشق به حقیقت بلاست و راحتی در آن معنا ندارد:

سخت باشد عشق کار سهل نیست / هرکسی بر عشق بازی اهل نیست

عشق نبود کار هر بی پا و سر /عشق بس خونخوار باشد ای پسر

و در برابر ابتلائات عشق چاره‌ای جز تسلیم و پذیرش تقدیر نیست:

شد برون از خانه آن غران هژبر /  گفت ما را کار تسلیم است و صبر

دیگر، واسطه قرار دادن باد صباست:

ای صبا بر عاشقان پیغمبری / عاشقان را جز تو نبود رهبری

ای صبا ای عاشقان را دادرس  /  ای رسول عاشقان فریاد رس

نظر به محبوب و چشم پوشی از مابقی در مکتب عشق:

عاشقانی گفته ترک مال و جان  / از دو عالم گشته راضی بر وصال

عاشقانی برتر از کون و مکان  / داده سر در عشق و گفته ترک جان

اگرچه نگاه عارفانۀ محمد رحیم میرزا در نقل واقعۀ کربلا دیدگاه غالب شاعر به قضیه است؛ اما داستان، به طور کلی ازجنبه‌های حماسی خالی نیست و رجز خوانی‌های پهلوانی و تصاویر حماسی در توصیف جنگ، هرچند به شکل تقلیدی، در کار مشاهده می‌شود:

لشکری آمد پر از کین کینه‌خواه/  تیره شد از گرد روی مهر و ماه

گفت درع و تیغ من آور کنون / تا کنم من کوفه را دریای خون

طوعه چون آورد شمشیر و زره /  بر جبین از خشم مسلم زد گره

شد برون از خانه آن غران هژبر /  گفت ما را کار تسلیم است و صبر

گر شود روی زمین برّنده تیغ   / تیرو خنجر بارد از غرنده میغ

من نپیچم از رضای دوست سر / جان به شمشیر بلا سازم سپر

شیر یزدان را برادر زاده‌ام  /  در زمین و آسمان آزاده‌ام

شیر چرخ از تیغ من بریان شود / زهره در سوّم فلک گریان شود

این بگفت و شد روان سوی نبرد / بر سپاه کفر آن دم حمله کرد

در نخستین حمله‌اش از کوفیان  /  سوی دوزخ شد سپاه بی‌کران

همانطور که گفته شد، رویکرد غالب عرفانی است و البته بُعد رثایی و تراژیک حاکم بر ادبیات مذهبی دورۀ صفویه و قاجار نیز، بر این اثر بی‌تاثیر نیست. نکتۀ دیگر این که از روایت‌های مجعول و قصه‌پردازی‌های دروغین در نقل حماسه‌های مذهبی ـ که در عصر قاجار برای پررنگ ساختن جنبۀ ماتمی اثر استفاده می‌شد ـ نیز اثری نیست  صحنه‌هایی چون به چاه انداختن حضرت مسلم در جریان دستگیری ایشان، به خواب دیدن مسلم پیامبر(ص) را و همچنین طفلانش، امام علی(ع) را و دریافتن بشارت شهادت از جانب آن حضرات، اگرچه در مقاتل دست اول دیده نمی‌شود، ولی  ساخته ذهن شاعر نیز نمی باشد و در برخی منابع[زندگانی امام حسین(ع)(ص42) و فیض الدموع(ص118)] از این وقایع یاد شده است.

منبع: سلیس