مازندران حماسه فردوسی کجاست؟ / ابراهیم نجاری

1395/6/23 ۱۲:۳۷

پس از تحقیقات مفصل محققان درباره ی مازندران حماسه فردوسی، بحث در این باره گویا زائد به نظر می رسد. اما در این مقاله سعی بر این شده است به مازندران از دیدگاهی دیگر نگریسته شود. نکته مهم این که برای تعیین و تشخیص مرزها در حماسه بیشتر باید به مقوله های فرهنگی توجه شود تا مرزهای جغرافیایی؛ فرهنگی که در پشت زبان، باورها، اعتقادات و افسانه ها نهفته است، سپس به مکان جغرافیایی.

پس از تحقیقات مفصل محققان درباره ی مازندران حماسه فردوسی، بحث در این باره گویا زائد به نظر می رسد. اما در این مقاله سعی بر این شده است به مازندران از دیدگاهی دیگر نگریسته شود. نکته مهم این که برای تعیین و تشخیص مرزها در حماسه بیشتر باید به مقوله های فرهنگی توجه شود تا مرزهای جغرافیایی؛ فرهنگی که در پشت زبان، باورها، اعتقادات و افسانه ها نهفته است، سپس به مکان جغرافیایی. همانگونه که انسانهایی که به یک زبان مادری سخن می گویند فرهنگ مشترک دارند و مرز فرهنگی آنها یکسان است و نمی توان مرز جغرافیایی آنها را به دقت معلوم نمود در حماسه و اسطوره ها نیز همین گونه است و مرز جغرافیایی آن منحصر و محدود به منطقه خاصی نمی گردد. مثلاً، ایران، تاجیکستان، افغانستان با مشترکات زبانی و فرهنگی یکسان کشوری واحدند با مرزهای جغرافیایی متفاوت؛ در چنین حالتی ایران کنونی را کشور اساس و پایه و دیگر پاره های جغرافیایی را ضمیمه این کشور می دانیم. بنظر می رسد مازندرانی که در شاهنامه از آن به”شهر” نام برده می شود یعنی کشور –”که مازندران شهر ما یاد باد/ همیشه بر و بومش آباد باد” نیز همین ویژگی را دارد، باید مکان های متفاوتی باشد: مازندران کنونی قسمتی از هند… اما با فرهنگ مشترک که نمی توان مرز واحد جغرافیایی برای آن در نظر گرفت. ولی با توجه به شواهد و قراین مازندران کنونی را کشور پایه و دیگر مکانهای مورد توجه را قسمتهایی از این کشور با مرز واحد فرهنگی در نظر گرفت. این شواهد و قراین عبارتند از:

• اسم این خطه و مرز

در هیچ جای جغرافیایی این روزگار اسمی به نام مازندران نداریم. بعضی پنداشته اند این نام مستحدث است؛ این گونه نیست. لااقل این نام چه بر این سرزمین اطلاق گردد یا نگردد تازه نیست چون بارها در کتاب اوستا (صفحات ۱۹۳ – ۲۲۴ – ۲۲۷- ۲۸۰) و… گزارش دکتر جلیل دوستخواه با عنوان دیوان مزندری یا مزندر به کار رفته؛ شاید”ان”پسوند مکان باشد یعنی جایگاه دیوان و بعدها به مازندران تبدیل شده است.

• توصیف مازندران در شاهنامه

وصفی که فردوسی از زبان دیو رامشگر از مازندران می نماید و این دیو از شهر مازندران به دربار کیکاووس آمده است:

چو رامشگری دیو زی پرده دار بیامد که خواهد بر شاه بار

چنین گفت که از شهر مازندران یکی خوشنوازم ز رامشگران

به بر بربط چو با یست بر ساخت رود بر آورد مازندرانی سرود

که مازندران شهر ما یاد باد همیشه بر و بامش آباد باد

که در بوستانش همیشه گل است به کوه اندرون لاله و سنبل است

هوا خوشگوار و زمین پر نگار نه گرم و نه سرد و همیشه بهار

نوازنده بلبل به باغ اندرون گرازنده آهو به راغ اندرون

گلابست گویی به جویش روان همی شاد گردد زبویش روان

دی و بهمن و آذر و فرودین همیشه پر از لاله بینی زمین

(شاهنامه، ج اول، ۱۴)

این وصف فردوسی از مازندران و طبیعت او همان است که امروز در این منطقه می بینیم و نشان می دهد فردوسی نیز مازندرانِ اثر خود را گویا همین ناحیه می دانست.

• وجود برخی از نامها که با گذشته اساطیری پیوند دارند

از جمله ی این مکان ها شهرهای آمل، ساری، تمیشه (که امروزه در شهرستان نور به تمیشان معروف است)، وجود روستاهایی به نام منوچهر کلا، افراسیاب کلا و نیز اینکه در خان ششم رستم ارژنگ دیو و گروهی از دیوان را می کشد و به کوه اسپروز باز می گردد. اسپروز با اندک تغییری در تلفظ نام روستایی در کوهپایه های نور است و مشهور:

همی رفت کاووس لشکر فروز بزد گاه بر پیش کوه اسپروز

و دیگر جشن تیرگان و ارتباط آن با منوچهر و افراسیاب و پرتاب تیر آرش از البرز کوه همین البرزی که در جنوب مازندران قرار دارد، آیا در هیچ جای نقطه جغرافیایی جهان کوهی بدین نام است؟

اصرار نداریم که این جاها همانی است که در حماسه فردوسی ذکر گردید حتی اگر بعدها نیز نامگذاری شده باشند نشان دهنده ی علاقه مردم این مناطق با گذشته اسطوره ای آن است. نکته مهم این است که مکانها در اسطوره و حماسه وجود دارد اما بسیاری مواقع دقیقاً منطبق با مکان های جغرافیایی این روزگار نیستند؛ آیا مرز جغرافیایی توران حماسه فردوسی مشخص است؟

• ارتباط دیو- مازندران

مورخان بر آنند که ایرانِ بزرگ مورد تهاجم آریایی ها قرار گرفت و ایشان نتوانستند بر تمام سرزمین ها جغرافیای بزرگ دست یابند. استاد ذبیح اله صفا می نویسد:”مهاجمین آریایی برای گشودن مازندران و دیلمان بیش از هر جا رنج بردند… سلسله جبال البرز و جنگلهای انبوه آن با موانع بیشمار دیگر و حیوانات وحشی و درنده کوهستان ها و جنگل های مازندران همه جا سد راه مهاجمان آریایی بود(حماسه سرایی در ایران ۶۶ – ۶۰۵ ).

پس اولین مانع تسخیر و تفوق مهاجمان جنگلهای انبوه… در این سرزمین بود، همان جنگلهای انبوهی که در دامنه البرز کوه مشاهده می گردد.

مانع دوم تسلط مهاجمان، ساکنان این منطقه “دیوان” بودند.

ابراهیم پورداوود نوشته است: مازن mazana: مازندران که بارها نامش در اوستا و دین کرت آمده است همین منطقه طبرستان، ایالت مجاور گیلان است و”دیوان مازنی”و دروغ پرستان ورن(دیلم، گیلان) مذکور در اوستا هم ساکنان قدیمی طبرستان و گیلانند که چون از دین قدیمی آریایی! خود دست برنداشتند و به آیین زرتشت نگرویده بودند مرزنشینان ایشان را دیو خوانده اند(برگرفته ازمجله ایرانیان سال دوم، جلال متینی ص۵). درست است که “دیو” نام همگانی آفریدگان و کارگزاران و دستیاران اهریمن است که در آفرینش اهورایی ایستاده و به پتیارگی با آن در ستیزند… اما نزد هند و ایرانیان باستان گروهی از پروردگاران ستودنی بوده اند چنانکه دِوا در سنسکریت تاکنون به مفهوم خداوند (معنی اصلی آن فروغ و روشنایی است) باقی مانده و از همان بزرگداشت دیرینه برخوردار است (اوستا، گزارش جلیل دوستخواه، ۹۸۸)

استاد صفا درباره هنر و فضیلت دیوان می نویسد:”تمدن و هنر دانش ایشان از آدمیان بیشتر است چنانکه خط را به تهمورث آموختند و به فرمان جمشید خانه ها ساختند و حتی در گرشاسبنامه اسدی آنجا که از جزیره دیو مردمانی سخن می رود، بسیاری از خصایص زندگی شهرنشینی و مدنی به آنان نسبت داده شده است (حماسه سرایی در ایران۶۰ ).

پس دیو نزد هند و ایرانیان باستان گروهی از پروردگاران و به مفهوم خداوند بوده است و امروزه نیز در زبانهایی که خویشاوند زبان فارسی است به معنی خدا بکار رفته است. نتیجه این که پاره ی دیگر مازندران هندوستان است به سبب همین مرز اعتقادی و فرهنگی شاید به همین دلیل مازندران حماسه فردوسی را هندوستان پنداشته اند.

در مازندران امروز نیز دیو در بعضی از واژگان به مفهوم باشکوه و بزرگ بکار رفته است چشمه بزرگ را دیو چشمه (در کجور نوشهر) می گویند. وجود بعضی از اسامی اشخاص چون دیو سالار، دیو و دیو زاد در رویان مازندران از نفوذ دیوان در این ناحیه حکایت می کند به عنوان مثال”در قرن شانزدهم میلادی قبیله ای به نام دیو در مازندران سکونت داشته است (جهان اسطوره ها ص۱۶۵ ).

حال چگونه این خدایان پلید معرفی شده اند این است که قلم و قدرت در دست ایزدان بود و”درخشانترین اصول مقدس کیش زردشت انکار و ستیز با دئوه های نیرومند بود که بی شک بسیاری می پنداشتند چنانچه لعتشان کنند مکافات خواهند دید (آیین زردشت، ۱۸۵ ).

• وجود بعضی از باورهای کهن

وجود برخی از باورها در مازندران امروز خصوصاً غرب مازندران حکایت از این دارد که مردم این مناطق در گذشته های دور با ایرانیان مرکزی اختلاف عمده داشتند. یکی از این کهن ترین باورها جاودانگی “مار” است. در اسطوره “مار” نماد تولد دوباره است چون هر سال پوست می اندازد و تولد دوباره دارد (دکتر ابوالقاسم پور به نقل از simarghian.blogfa.com). همانگونه ای که این باور در یکی از قدیم ترین اساطیر یعنی گیل گمش وجود دارد:”گیل گمش بعد از مرگ انکیدو به جستجوی زندگی جاوید سفر می کند و سر آن دارد راز مرگ را دریابد. به نزد جدش اوت نه پیشتم (utana pishtim) می رود تا راز مرگ و زندگی را از او بپرسد… اوت نه پیشتم او را به نبات حیات که در قعر دریاست و خاصیت جاودان کننده گی دارد رهنمون می شود و می گوید: هر آنکه از آن بخورد جوانی او بر خواهد گشت. گیل گمش گیاه را می رباید اما چون به شستشوی خود می پردازد تا بعد از آن گیاه مرموز بخورد ماری آن را می رباید و می خورد و جاودانه می شود (به نقل از انواع ادبی ۹۹ – ۹۸ ).

در گذشته ماران سیاهی در خانه های کاه گلی زندگی می کردند و به خانه مار مشهور؛ مردم بر این باورند که نباید آنها را آزار نمود و کشت زیرا آنها می مانند در حالی که مردم خانه میمیرند؛ این یعنی جاودانه بودن مار. حال آنکه”مار” در باور ایرانیان و نیز در اوستا چنین نیست. نمادی از خوی بد و منش پلید و اهریمنی. اکنون روستایی بنام مارگیرده و فامیل هایی بنام مارگیر نیز وجود دارند.

با توجه به این قراین جغرافیایی، تاریخی وفرهنگی؛ مازندران می تواند هند یا هر جای دیگر باشد به مرکزیت مازندران کنونی با پاره ها ی فرهنگی جدا افتاده در مناطق دیگر، همانگونه که ایر ان، افغانستان، تاجیکستان … با مرکزیت ایران کنونی یک کشور واحد هستند. کیکاووس پادشاه ایران برای الحاق این مناطق و غلبه بر این فرهنگ و تمدن کهنتر و صدور کیش نوآیین به مازندران حمله می کند.

منابع و ماخذ :

• آیین زردشت، مری بویس، ترجمه ابوالحسن تهامی، چاپ سوم، انتشارات نگاه تهران، ۱۳۸۸٫

• از اسطوره تاریخ، دکتر ابوالقاسم پور، simarghian.blogfa.com.

• انواع ادبی، دکتر سیروس شمیسا، چاپ دهم، انشتارات فردوس، تهران۱۳۸۳ ..

• اوستا، گزارش و پژوهش دکتر جلیل دوستخواه، ۲ جلد، چاپ یازدهم، انتشارات مروارید، تهران ۱۳۸۶٫

• جهان اسطوره ها، هنر یتاکال و دیگران، ترجمه عباس مخبر، جلد ۲، نشر مرکز، تهران ۱۳۸۹٫

• حماسه سرایی در ایران، استاد ذبیح اله صفا، چاپ چهارم، امیر کبیر، تهران ۱۳۶۳٫

• شاهنامه فردوسی، تصحیح ژول مول، جلد اول، چاپ پنجم، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۷۰٫

• مجله ی ایرانیان، سال دوم، جلال متینی.

منبع: باشگاه شاهنامه پژوهان