حقه‌ای که ناگهان گشوده شد

1395/6/17 ۰۷:۵۲

بسیاری از پژوهشگران و تاریخ‌نگاران، جنگ‌های ایران و روس را سرآغاز رویارویی ایران با تمدن نوین غرب می‌دانند. در بیان شیوه رفتار ایرانیان در برابر این پدیده البته اختلاف‌هایی در نظریه‌پردازی‌ها وجود دارد، اما در این کم‌تر اختلافی وجود دارد که جنگ‌های یادشده موجب شد برگی تازه در تاریخ دگرگونی‌های این سرزمین ورق بخورد.

 جنگ‌های ایران و روس و رویارویی ایران و غرب؛ رویارویی، هجوم یا ستیزه
 

بسیاری از پژوهشگران و تاریخ‌نگاران، جنگ‌های ایران و روس را سرآغاز رویارویی ایران با تمدن نوین غرب می‌دانند. در بیان شیوه رفتار ایرانیان در برابر این پدیده البته اختلاف‌هایی در نظریه‌پردازی‌ها وجود دارد، اما در این کم‌تر اختلافی وجود دارد که جنگ‌های یادشده موجب شد برگی تازه در تاریخ دگرگونی‌های این سرزمین ورق بخورد. داریوش آشوری، نویسنده و پژوهشگر، جنگ‌های ایران و روس را آغازی می‌کند که ایران با تمدن غرب روبه‌رو شد؛ او اما میوه این رویارویی را برای جامعه ایران، تجدد می‌خواند که نه در یک آشنایی ساده، که هجوم‌وار به شرق آمده است «برای دنيای بسته سنتی آن روز ما تجدد يک هجوم خارجی بود. آمدن عناصرش هم به شدت با مقاومت روبه‌رو می‌شد. مردمان سنتی ما حتی در مقابل کارد و چنگال و ميز و صندلی مقاومت می‌کردند. به مدرسه و علم مدرن و نهادهای تازه اجتماعی و سياسی سخت پرخاش می‌شد. برای اينکه مدرنيزاسيون پديده بومی ما نبود. از بيرون آمد و ديوارهای قلعه سنتی ما را شکست. در نتيجه، تا آمديم با آن آشنا بشويم و اخت بشويم و بفهميم که اصلا چه چيزی روی داده، يک قرن با همه حوادث و انقلاب‌ها و خون ريزی‌ها و کودتا‌ها گذشت».
او باز بر این اندیشه است که در دوره‌های پس از جنگ‌های ایران روس، همچنان آن باور ایستادگی اولیه پابرجا بوده است «می‌بايست قرنی بگذرد تا پوست کهنه را بيندازيم و پوست نو درآوريم و از نو بپرسيم که چه می‌خواهيم و چه نمی‌خواهيم. در آن روزگاران آغازين از ناصرالدين شاه گرفته، که در برابر ورود ايده‌های مدرن مقاومت می‌کرد، تا منورالفکرانی که می خواستند ما را متجدد کنند، مسئله را چه قدر و چه گونه می‌فهميدند؟».
آشوری، این ایستادگی را چنین روایت می‌کند «ما امروزه در خانه‌ها و شهرهايی زندگی می کنيم و در سازمان‌هايی کار می کنيم که مال دنيای مدرن‌اند. ساختارهای مدرن‌اند. ولی اگر به ياد بياوريم تهران صد سال پيش را و مردمی را که با الاغ و شتر در کوچه‌ها و خيابان‌های پرخاک و گل رفت‌وآمد می‌کردند، متوجه می‌شويم که اين چيزها چقدر بيگانه بودند با دنيای ما. ما در دنيای فروبسته سنتی خودمان زندگی می‌کرديم، در پشت حصارهای تاريخی‌مان، که جلوی ديد ما را نسبت به هر چيز بيرونی می‌گرفت. ناگهان سيلی از بيرون آمده و همه چيز را در دنيای ما درهم شکست و ما را بشدت دچار بحران کرده و همه چيز را عوض کرد، بدون اينکه اين دگرگونی‌ها از دل تمدن و فرهنگ ما بيرون آمده باشد، بدون اينکه اراده ما در آن دخيل بوده باشد. بنابراين، در مرحله اول يک نوع هجوم است. همان هجومی است که تمدن غربی برای تصرف کره زمين می‌کند. اين هجوم برای جهانگيری در ذات تکنولوژی و علم و تکنولوژی مدرن هست».
نقطه ضعف ایران کجا است
در پی دستاوردهای این جنگ برای ایرانِ شکست‌خورده، نوخواهان ایرانی کوشش‌هایی برای واکنش در برابر جهان جدید و بهره‌گیری از دگرگونی‌های آن انجام دادند. محمدعلی همایون کاتوزیان، تاریخ‌نگار و نویسنده، الگوهایی تجددخواهی و مدرنیسم دهه‌های بعد را به ویژه در دوره‌های امیرکبیر و پهلوی اول، برگرفته از همین جنگ‌ها می‌داند. او تصریح می‌کند که در آن زمان الگو به معنای دقیق کلمه مطرح نبود «آنان به تمامیت یک مدل به نام «فرنگ» توجه داشتند. از همین جهت برخوردهای آنان با تجدد و مدرنیزاسیون هم شبه‌مدرنیستی بود. اما این فکر اساسا از زمان شکست ایران در جنگ با روسیه ایجاد شده بود. در آن زمان بحث اینکه نقطه ضعف ایران کجاست مطرح شد. در آن زمان برای یافتن پاسخ نگریستن به «فرنگ» مورد توجه قرار گرفت. در همین راستا، بعدها امیرکبیر اقداماتی انجام داد که به عنوان اصلاحات امیرکبیر مطرح شده است و به این ترتیب پس از آن تحولات دیگر تاریخی رخ داد اما آغاز آن از زمان جنگ‌های ایران و روسیه بود».
به اعتقاد این پژوهشگر «جنگ ایران و روس تفاوت اساسی ایران و غرب را نشان داد. در این جنگ ایرانی‌ها با تمدنی دیگر روبرو شدند. از نظر ایرانیان آن زمان این تمدن برتر بود. پس باید به آن می‌رسیدند. از اینجا بود که مدرنیزاسیون با اقدامات «عباس میرزا» از بالا آغاز شد. این جنگ، جنگ اساسی بود برای ایجاد فکر تجدد در ایران».

منبع: