علي رواقي از گونه‌شناسي ادب فارسي گفت

1386/5/15 ۰۳:۳۰

نشست گونه‌شناسي (سبك‌شناسي) ادبيات فارسي قديم و معاصر با سخنراني علي رواقي از سري نشست‌هاي فرهنگستان زبان و ادب فارسي عصر روز گذشته در بنياد ايران‌شناسي بررسي شد.

نشست گونه‌شناسي (سبك‌شناسي) ادبيات فارسي قديم و معاصر با سخنراني علي رواقي از سري نشست‌هاي فرهنگستان زبان و ادب فارسي عصر روز گذشته در بنياد ايران‌شناسي بررسي شد.
رواقي در آغاز سخن، گستره‌ي دانش گونه‌شناسي را بسيار زياد دانست و گفت: در اين بحث، سه فصل گونه‌شناسي در تاريخ زبان فارسي، گونه‌شناسي نسخه‌هاي خطي و سوم تأثير گونه‌شناسي بر حوزه‌هاي ديگر را مورد بررسي قرار مي‌دهم.
او با بيان اين مطلب كه در كتاب‌هاي تاريخ زبان فارسي بحث حوزه‌هاي زباني مطرح نشده است، اذعان كرد: در بين اين دست كتاب‌ها، تنها كتابي كه متون زبان فارسي را معرفي كرده است، كتاب «تاريخ زبان» پرويز ناتل خانلري است، كه با استفاده از 94 كتاب، اثر «تاريخ زبان» را عرضه كرده است؛ اما در اين اثر، ديد گونه‌شناسي نيست و بيش‌تر با يك رويكرد زبان‌شناسانه، حوزه‌هاي زبان را بررسي كرده و زبان را كليت نموديافته در همه‌ي متون ديده است. در اين كتاب هيچ تفاوتي بين حوزه‌هاي متون مختلف گذاشته نشده؛ يعني «شاهنامه» در كنار «هدايت المتعلمين» نشسته و با همديگر در يك‌جا مطرح شده‌اند؛ در حالي‌كه تفاوت زباني اين دو متن بسيار زياد است.
استاد دانشگاه تهران در ادامه با توضيحي درباره‌ي زبان تاريخ فارسي در رد تقسيم‌بندي سبك‌شناسي‌هاي انجام‌شده، يادآور شد: ما تاريخ زبان فارسي را با تقسيم‌بندي دوره‌يي قديم با عنوان سبك خراساني، عراقي، مكتب وقوع، هندي و بازگشت مي‌شناسيم، و در حالي‌كه اين تقسيم‌بندي نادرست همچنان بر دانشكده‌ها حاكم است، به‌واقع در تاريخ زبان فارسي پس از اسلام حوزه‌هاي مختلف زبان تفاوت‌هاي زيادي پيدا كردند. حكومت‌هاي ملوك‌الطوايفي در حوزه‌هاي مختلف جاي حكومت مركزي را گرفتند و زبان در هريك از حوزه‌ها براي خودش جايي باز كرد. درواقع نخستين حوزه‌، ماوراءالنهر يا فرارودي است، كه اين حوزه تفاوت‌هاي بسياري با حوزه‌ي زبان خراسان امروز دارد.
رواقي همچنين ضمن بررسي تفاوت‌هاي حوزه‌ي زباني فرارودي و خراساني، در ادامه تأكيد كرد: تفاوت زباني بين گونه‌هاي مختلف از ابتدا وجود داشته است و اگر بخواهيم روند شكل‌گيري تاريخ زبان را بنويسيم، ضرورت دارد با آگاهي از گونه‌شناسي باشد؛ از اين‌رو لازم است گونه‌هاي زباني كاربردي در دوره‌ي گذشته را بشناسيم.
عضو پيوسته‌ي فرهنگستان زبان و ادب فارسي همچنين با بررسي گونه‌ي زباني ماوراءالنهر(فرارودي) و سيستاني متذكر شد: در كتاب‌هاي تاريخ زبان فارسي، عموما زبان را در كنار مسائل اجتماعي حركت نداده‌اند در حالي‌كه زبان به‌عنوان يك نهاد اجتماعي است و بايد در شكل‌گيري آن، تمامي حركت‌هاي اجتماعي، فرهنگي، سياسي و اقتصادي را ديد.
اين استاد زبان و ادبيات فارسي در فرازي ديگر از سخنان خود با رد نگاهي كه معتقد است زبان مولانا دچار فراهنجاري زباني شده است، تصريح كرد: اين طيف بدانند كه مولانا دچار فراهنجار زباني نشده است؛ بلكه زبان مولانا بويژه در «مثنوي» گونه‌ي گفتاري همراه با نوشتاري است. اين شدت و غلبه‌ي فرارودي يا ماوراءالنهر چنان در زبان مولانا باقي مانده است كه تصور فراهنجاري زباني را ايجاد مي‌كند. درواقع تمام واژه‌هاي كاربردي مولانا از قرن سوم تا قرن هفتم در حوزه‌ي فرارودي نزد شعرا كاربرد داشته است و ضرورت دارد با تأمل در گونه‌شناسي به دنبال اين باشند كه هم‌خواني‌هاي زبان مولانا با ديگران را ببينند و از اين فراهنجاري دور شوند. اما از سويي، واژگان سغدي به‌كارگرفته در «مثنوي» را در غزل‌هاي مولانا كم‌تر مي‌بينيم و داوري‌هايي كه تاكنون در برخي كتاب‌ها درباره‌ي زبان مولانا شده است، نمي‌تواند منطقي و علمي باشد و ارايه‌ي يادداشت‌هايي كه در اين حوزه در حال تنظيم آن هستم، مي‌تواند گوياي اين مسأله باشد.
رواقي سخن خود را درباره‌ي گونه‌شناسي در تاريخ زبان فارسي با تأكيد بر اين نكته به پايان برد كه تفاوت زبان فارسي فرارودي كه در شعر رودكي تا مولانا و تا امروز مي‌بينيم، دنباله‌ي هزار سال ادبيات فارسي است.
او سخنان خود را درباره‌ي قسمت دوم بحث گونه‌شناسي نسخه‌هاي خطي، با طرح پيشنهادي آغاز كرد و گفت: براي اولين‌بار مي‌گويم كه نسخه‌هاي خطي يك كتاب را نبايد با هم آميخت. اگر ما نسخه‌هاي خطي يك متن را با هم بياميزيم، درواقع تمام ويژگي‌هاي سبكي اثر را از آن گرفته‌ايم. ما با ناآگاهي از نسخه‌هايي كه آغاز و انجامش افتاده، اين توانمندي را در خود نداريم كه همه‌ي حوزه‌هاي همه‌ي نسخه‌هاي خطي را تشخيص دهيم.
رواقي در ادامه خاطرنشان كرد: نسخه‌هاي متعدد يك متن نبايد با هم در آميخته شود؛ زيرا گونه‌هاي زباني در شكل‌گيري اين نسخه‌هاي خطي متفاوت مؤثر بوده است. درواقع با اين كار، علاوه بر اين‌كه گونه‌ي زباني در هم آميخته مي‌شود، از سويي سبب مي‌شود گونه‌هاي فرهنگي و فكري نيز در هم آميخته شوند. اين مصحح معتقد است: ضروت دارد يك مصحح ابتدا زبان واژه‌هاي كاربردي آن دوره‌ي زماني را كه نسخه پديد آمده است، بشناسد و بعد به سراغ نسخه‌ها برود. امروزه مصحح ما گمان مي‌كند كارش فقط نقل نسخه‌هاست؛ پس تصحيح انتقادي، تحقيقي چه مي‌شود؟
علي رواقي با استناد به «شاهنامه» تأكيد كرد: اين اشتباهاتي كه در چاپ‌هاي مختلف موجود «شاهنامه» تا امروز هست و دوام دارد، به دليل ناآشنايي با زبان كاربردي فردوسي در قرن چهارم هجري است؛ پس بهتر است يك نسخه‌ي واحد را اساس قرار دهيم و اشتباهات احتمالي را با دادن پانوشت برطرف كنيم
او شناخت حوزه‌هاي زباني نسخه‌هاي بي‌شناسنامه را از جمله خدمات گونه‌شناسي دانست و افزود: اين سه بخش كوچكي از موضوع گونه‌شناسي بود و مگر مي‌شود به فرهنگ‌نويسي پرداخت و يا دستور زبان فارسي را نوشت و با گونه‌هاي امروزي زبان فارسي آن كار نداشت؟!
رواقي در پايان سخنان خود درباره‌ي گونه‌شناسي در ادبيات معاصر نيز گفت: گونه‌هاي شعر و ادب معاصر ما گسترده شده است و بدون بررسي گونه‌شناسي در ادبيات معاصر، پذيرشي درباره‌ي نويسندگان اين دوره نمي‌توانيم داشته باشيم. مثلا زبان نويسندگاني چون محمود دولت‌آبادي، احمد محمود و علي‌محمد افغاني از نمونه‌هاي گونه‌ي زباني ادبيات معاصر است، كه درواقع به ترتيب نماينده‌ي حوزه‌ي خراسان، جنوب و كرمانشاه است. درواقع زبان نويسندگان با هم متفاوت است و ضرورت دارد ما به زبان اين نويسندگان در گونه‌شناسي ادب معاصر توجه كنيم و بدون گونه‌شناسي، دسترسي به تمام داشته‌هاي ادب معاصر امكان ندارد.
گونه‌شناسي (سبك‌شناسي) ادب معاصر چهارمين نشست از مجموعه‌ي نشست‌هاي فرهنگستان زبان و ادب فارسي بود، كه با همكاري بنياد ايران‌شناسي برگزار شد و در اين مراسم، حسن حبيبي - رييس فرهنگستان زبان و ادب فارسي -، بهاءالدين خرمشاهي، توفيق سبحاني و جمعي از اعضاي پيوسته‌ي فرهنگستان حضور داشتند.
علي رواقي متولد سال 1320 در مشهد است. دكتري زبان و ادبيات فارسي دارد و از سال 1369 تاكنون عضو پيوسته‌ي فرهنگستان زبان و ادب فارسي است. تصحيح «تفسير قرآن پاك» و تأليف «واژه‌هاي ناشناخته در شاهنامه» از جمله آثار او هستند.
منبع: ايسنا