اولریش رودولف و کتاب ارزشمند او دربارۀ ماتُریدیّه / حمید عطایی نظری

1395/4/29 ۰۹:۲۸

دکتر اولریش رودولف استاد مطالعات اسلامیِ دانشگاه زوریخ سوئیس یکی از برجسته‌ترین و نامورترین اسلام شناسان و کلام پژوهان حال حاضر در اروپا است. وی در سال 1957 میلادی در شهر اوفِنباخ آلمان چشم به جهان گشود. طی سالهای 1977 تا 1985 دورۀ کارشناسی خود را در رشته‌های فلسفه، تاریخ و مطالعات اسلامی در دانشگاه‌های فرانکفورت، ماین، توبینگن و بوخوم سپری کرد. در سال 1986 موفّق به اخذ درجۀ دکتری از دانشگاه توبینگن آلمان شد.

دکتر اولریش رودولف استاد مطالعات اسلامیِ دانشگاه زوریخ سوئیس یکی از برجسته‌ترین و نامورترین اسلام شناسان و کلام پژوهان حال حاضر در اروپا است. وی در سال 1957 میلادی در شهر اوفِنباخ آلمان چشم به جهان گشود. طی سالهای 1977 تا 1985 دورۀ کارشناسی خود را در رشته‌های فلسفه، تاریخ و مطالعات اسلامی در دانشگاه‌های فرانکفورت، ماین، توبینگن و بوخوم سپری کرد. در سال 1986 موفّق به اخذ درجۀ دکتری از دانشگاه توبینگن آلمان شد. وی در سالهای 1986 تا 1993 با بخش مطالعات عربی دانشگاه گوتینگِن آلمان همکاری داشته و طی سالهای 1994 و 1995 جانشین کرسی یوزف فان اس در دانشگاه توبینگن بوده است. رودولف در 1996 استاد مدعوّ دانشگاه اِکسان پرووانس) فرانسه بود و در سال 1997 به عنوان استادیار در دانشگاه گوتینگن مشغول به کار شد. پس از آن در سال 1999 به سِمَت استاد تمامی در رشتۀ مطالعات اسلامی در دانشگاه زوریخ سوئیس دست یافت. اولریش رودولف ویراستارِ همکار مجلّات معروفی چون مجلّۀ مطالعات آسیایی و همچنین عضو هیأت مشاوران علمی چند مجلّۀ معتبر اسلام شناسی و شرق شناسی همچون مجلّه تحقیقات کلام اسلامی فرانکفورت می‌باشد.1

پروژۀ اصلی تحقیقاتی رودولف «تاریخ فلسفه در جهان اسلام» است که حاصل آن تاکنون در قالب دو کتاب و چندین مقاله به زبان آلمانی انتشار یافته و به عقیدۀ کارشناسان فصل نوینی را در پژوهش‌های غربیان دربارۀ تاریخ فلسفه اسلامی رقم زده است. گذشته از این، وی تحقیقات متعدّدی در حوزۀ مسائل کلام اسلامی داشته است که بیشتر آنها به زبان آلمانی منتشر شده است.

مهمترین کتابهای اولریش رودولف عبارت است از:

عقیده‌نگاری آمونیوس، مساهمتی در سنّت نوافلاطونی در اسلام. این اثر پایان نامه دکتری رودولف بوده است که در سال 1986 در دانشگاه توبینگن از آن دفاع کرده و در سال 1989 آن را در اشتوتگارت منتشر کرده است.

ماتُریدی و کلام اهل سنّت در سمرقند، لَیدن، 1997.

کتاب «فلسفۀ اسلامی از آغاز تا امروز» نخست در سال 2004 میلادی در مونیخ منتشر شد ( 119 ص). پسان‌تر در سال 2008 ویراست دوم آن در همانجا به طبع رسید. چند سال بعد در 2013 میلادی نیز ویراست سوم آن با اصلاحات و افزوده‌‌های بیشتر به بازار عرضه شد (128 ص). ترجمۀ ایتالیایی این کتاب در سال 2006 و ترجمۀ فرانسوی آن در 2014 میلادی منتشر شده است. این اثر موجز در واقع یکی از تألیفات مهمّ رودولف دربارۀ تاریخ فلسفه اسلامی است که در آن تلاش کرده نگرش و نگارش تازه‌ای از تاریخ فلسفه در جهان اسلام ارائه کند. آقای شهرام تقی زاده انصاری در مجلّۀ کتاب ماه دین (شماره 105 ـ 106 ـ 107، صص 91 ـ 87) گزارشی از ویراست نخست این کتاب منتشر کرده‌اند که رجوع به آن برای آگاهی اجمالی از دیدگاههای رودولف دربارۀ تاریخ فلسفه اسلامی سودمند است. همچنین مقاله‌ای از رودولف زیر عنوان «رویارویی فلسفه اسلامی با تفکّر اروپائی» با ترجمۀ شهرام تقی زاده انصاری منتشر شده است2 که مطالعۀ آن نیز برای آشنایی بیشتر با اندیشه‌های رودولف در باب سیر تاریخی فلسفۀ اسلامی قابل توصیه است.

منطق و کلام، ارغنون در دوران میانی لاتینی و عربی، لَیدن، 2005، 511 ص. مجموعه مقالاتی است به قلم نویسندگان مختلف در موضوعات گوناگون منطقی و کلامی به زبانهای انگلیسی، آلمانی و فرانسوی که زیر نظر رودولف و دومینیک پِرلر تدوین و منتشر شده است.

طرح کلّی تاریخ فلسفه، فلسفه در جهان اسلام، جلد اوّل، قرن هشتم تا دهم میلادی، بازل، 2012 م، 612 ص.

این کتاب حاوی مجموعه مقالاتی ارزشمند از دانشمندانی چون اولریش رودولف، دیمیتری گوتاس، هانس دایبر و پیتر آدامسون در باب تاریخ فلسفه در جهان اسلام است که به زبان آلمانی و زیر نظر رودولف منتشر شده است. اثر حاضر، بخشی از مجموعه‌ای چهار جلدی است که قرار است با هدف نگارش تاریخ فلسفه اسلامی از آغاز تا دوران حاضر، ادوار مختلف فلسفه اسلامی را از حیث تاریخی مورد تحقیق قرار دهد. جلد نخست این مجموعه به بررسی تاریخ فلسفه اسلامی در طی قرون دوم تا چهارم هجری قمری اختصاص یافته است. جلد دوم آن قرار است به تاریخ فلسفه در قرن پنجم و ششم، جلد سوم به قرن هفتم تا دوازدهم، و جلد چهارم به قرن سیزدهم و چهاردهم بپردازد.

فلسفه چیست؟

گزارش کنفرانس فلسفه در جهان اسلام، هند، چین و ژاپن. (برگزار شده در: زوریخ، 17 ـ 12 ژانویه 2011 م)، لَیدن، بریل، (در دست آماده سازی).

عِلاوه بر اینها، رودولف مقالات متعدّدی هم در زمینۀ فلسفه و کلام اسلامی نگاشته است که البتّه بیشتر آنها به زبان آلمانی نوشته شده و عناوینشان در صفحۀ اینترنتی نامبرده قابل دسترسی است.3

از میان آثار یادشدۀ رودولف، کتابی که بسیار مورد توجّه قرار گرفته و مقبولیّت عام پیدا کرده کتاب او دربارۀ مکتب ماتُریدیّه با عنوان «ماتُریدی و کلام سنّی در سمرقند» است. این کتاب (حدود چهار صد صفحه) در اصل، رسالۀ وی برای احراز مقام استادی در دانشگاه توبینگن بوده4 که آن را در سال 1992 نگاشته و پسان‌تر در سال 1997 از سوی انتشارات بریل در لَیدن منتشر کرده است. کتاب رودولف امروزه یکی از بهترین و دقیق‌ترین پژوهش‌ها دربارۀ تاریخ و اندیشۀ کلامی ماتُریدیّه در قرون نخستین بشمار می‌آید و بسیاری از محقّقان از آن به عنوان مرجعی دست اوّل در زمینۀ ماتُریدی پژوهی یاد می‌کنند. ترجمۀ آن به سه زبان دیگر، خود، نشان از اهمّیّت قابل توجّه این اثر دارد.

کتاب «ماتُریدی و کلام اهل سنّت در سمرقند» که در اصل به زبان آلمانی نگاشته شده است، در سال 1999 به روسی ترجمه و در آلماتی قزاقستان منتشر شد. پس از آن در 2001 میلادی به زبان اُزبکی ترجمه و در تاشکند به طبع رسید. یکسال بعد تحریرخلاصه‌ای از برگردان اُزبکی آن نیز در همانجا منتشر شد. به تازگی هم در 2015 میلادی ترجمۀ انگلیسی آن از سوی انتشارات بریل به چاپ رسید.5

راینهارت آیزِنِر گزارشی مختصر از طبع آلمانی کتاب رودولف را در مجلّۀ چکیده‌های ایرانشناسی6

، و تانِلی کُکانِن بررسی کوتاهی از نسخۀ انگلیسی آن را در مجلّۀ مطالعات اسلامی دانشگاه آکسفورد7

منتشر کرده‌اند که در آن، برخی از مزایای کتاب رودولف را برشمرده‌اند. در نوشتار حاضر می‌کوشیم معرّفی کوتاهی از کتاب رودولف ارائه کنیم و اهمّیّت آن را به محقّقانِ کلام پژوه گوشزد نماییم. پیش از آنکه به معرّفی کتاب رودولف بپردازم بد نیست اشاره‌ای مختصر به فرقۀ ماتُریدیّه و وضعیّت کنونی تحقیقات ایرانی دربارۀ آن داشته باشم.

«ماتُریدیّه» نام یکی از مهمترین فرقه‌های اهل سنّت است که از قرن چهارم هجری قمری تا به امروز در مناطق گسترده‌ای از جهان اسلام پیروان زیادی داشته‌ است. هم اکنون بخش عمده‌ای از مسلمانان اهل تسنّنِ حنفی مذهبِ ترکیه، چین و هند و بنگلادش و پاکستان و افغانستان، و نیز کشورهای آسیای میانه نظیر تاجیکستان و قزاقستان و همچنین حوزۀ جنوب شرقی آسیا مثل اندونزی و مالزی، به لحاظ کلامی، از پیروان ماتُریدیّه بشمار می‌آیند. نام این مذهب از نام بنیانگذار آن، یعنی ابومنصور ماتُریدی (م 333 ھ . ق) زادۀ روستای ماتُرید یا ماتُریت از توابع سمرقند، برگرفته شده است. پس از ابومنصور، متکلّمان برجسته‌ای همچون ابوالیُسر پَزدَوی (م 493 ھ . ق)، ابو المُعین نَسَفی (م 508 ھ . ق)، نجم الدّین نَسَفی (م 537 ھ . ق)، نور الدّین صابونی (م 580 ھ . ق)، ابوالبَرکات نَسَفی (م 710 ھ . ق)، ابن کمال پاشا (م 940 ھ . ق)، ملّا علی قاری (م 1014 ھ . ق)، کمال الدّین بَیاضی (م 1078 ھ . ق)، شاه ولی الله دِهلوی (م 1176 ھ . ق)، و در دوران اخیر عالمانی چون شیخ محمّد عبده (م 1323 ھ . ق) و شیخ محمّد زاهد الکوثری (م 1371 ھ . ق) هر یک به سهم خود، نقش مهمّی در تکوین و تکامل ماتُریدیّه و ترویج آن ازگذشته تا عصر حاضر در میان مسلمانان ایفا نموده‌اند.

دربارۀ اندیشه‌‌‌های کلامی ماتُریدیّه آثار گوناگونی در چند دهۀ اخیر به زبان عربی منتشر شده است. تصحیح و انتشار شمار زیادی از متون کلامی متکلّمان صاحب نام این مکتب نیز در سالیان اخیر زمینۀ مناسبی برای تحقیق و نگارش در باب این مکتب و عقاید آنها فراهم کرده است. با این وصف، در ایران، شوربختانه، ماتُریدیّه تاکنون چندان مورد مطالعه و تحقیق جدّی قرار نگرفته است. تنها اثر فارسی شایان ذکر در این عرصه، تا آنجا که می‌دانم، کتاب سودمند «تاریخ و عقاید ماتُریدیّه» تألیف آقای سیّد لطف الله جلالی است8 که علی‌رغم فوائد بسیاری که دارد به هیچ روی اثری کامل و جامع بشمار نمی‌آید.

کمبود آثار تحقیقی دربارۀ ماتُریدیّه به زبان فارسی موجب شده است که بسیاری از دانش‌پژوهان و محقّقان علوم اسلامی ما شناخت درستی و لو در سطح اجمالی با مختصّات عقیدتی این فرقۀ مهمّ اسلامی نداشته باشند. این ناآگاهی و کم اطّلاعی چُنان در بین جامعۀ علمی دینی ما شایع است که حتّی برخی از نویسندگان نامدار و محقّقان پرکار ما، از ممیّزات اعتقادی این فرقه با اشاعره غَفلت ورزیده و آثار نویسندگان ماتُریدی را نگاشته‌هایی بر مسلک اشاعره معرّفی کرده‌اند. برای نمونه، آقای دکتر علی اصغر حلبی ـ که کوشش‌هایشان در خدمت به میراث اسلامی مشکور باد ـ در ترجَمه‌ای که اخیراً از شرح العقائد النسفیّه سَعد الدّین تَفتازانی ارائه کرده‌اند در مقدّمۀ کتاب، متنِ العقائد النسفیّه نگاشتۀ نجم الدّین نَسَفی سمرقندی را «نخستین صورت مختصر عقاید اهل سنّت بنابر مذهب اشعری» معرّفی کرده‌اند9، در حالی که بی تردید العقائد النسفیّه‌ی نَسَفی، متنی کلامی، متعلّق به مکتب ماتُریدیّه است و به هیچ روی ممکن نیست متنی اشعری پنداشته شود. نمونۀ دیگر، اشتباهی است که مُصَحِّح دانشمند رسالۀ لطائف الأذکارِ ابن مازه (د. ۵۶۶ ھ . ق)، آقای دکتر رسول جعفریان، در تشخیص گونۀ اعتقادنامۀ مندرِج در آغاز این رساله مرتکب شده‌10 و این اعتقادنامۀ ماتُریدی را رساله‌ای اعتقادی بر مسلک اشاعره دانسته‌اند.11

این نمونه‌ها، و موارد بسیار دیگری که در نوشتارهای بعضِ نویسندگان ما دیده می‌شود همگی حاکی از آن است که بسیاری از محقّقان ایرانی هنوز هم شناخت درستی از مختصّات عقیدتی ماتُریدیّه، و ممیّزات آنها از اشاعره پیدا نکرده‌اند. گرچه مشابهت‌های قابل توجّه مواضع اعتقادی و کلامیِ ماتُریدیّه با اشاعره ممکن است زمینۀ بروز اینگونه اشتباهات را فراهم آورد، ولی توجّه به اختلافات اعتقادی میان این دو فرقه و ممیّزات کلامی هر یک از آنها می‌توانَد مانع تَکرار اینگونه اشتباهات شود. اصولاً لحاظ همین همسانی‌های بسیار میان دیدگاه‌های کلامی اشاعره و ماتریدیّه و لزوم تفکیک میان آنها بوده که برخی از دانشوران مسلمان را متقاعد به نگارش رساله‌هایی در تبیین مواضع تشابه و اختلاف عقیدتی میان این دو مکتب کرده‌است. در این زمینه، برای مثال، می‌توان به رسالۀ «الروضه البهیّه فیما بین الأشاعره والماتریدیّه»12 نگاشتۀ ابو عُذبه حسن بن عبدالمحسن (تألیف شده در نهم رمضان المبارک سال 1025 ھ . ق) و رسالۀ نظم الفرائد و جمع الفوائد (فی بیان المسائل التّی وقع فیها الاختلاف بین الماتریدیّه والأشعریّه فی العقائد)13 تألیف عبدالرحیم بن علی مشهور به شیخ زاده و مسائل الاختلاف بین الأشاعره و الماتریدیّه14، ابن کمال باشا شمس الدّین احمد بن سلیمان، شرح: سعید عبداللطیف فوده، دارالفتح للدراسات والنشر، الأردن، الطبعه الثانیه، 1432 ھ . ق. از ابن کمال پاشا (م 940 ھ . ق) اشاره کرد.

اکنون با توجّه به اینکه امروزه تعداد زیادی از اهل سنّت پیرو مکتب ماتُریدیّه هستند آشنایی دقیق با تاریخ و معتقدات این مکتب ضرورتی اجتناب ناپذیر به نظر می‌رسد. در این راستا بطور حتم تَرجمۀ آثاری مثل کتاب «ماتُریدی و گسترش کلام اهل سنّت در سمرقند» به قلم اولریش رودولف، که به دقّت زوایای مختلف تاریخی و کلامی مکتب ماتُریدیّه در قرون نخستین را کاویده است، می‌تواند تا اندازه زیادی کمبودهای تحقیقاتی ما در زبان فارسی را جبران نماید. چنانکه گفتیم، در بیشتر مقالات و کتابهائی که امروزه در این زمینه نوشته می‌شود، از این اثر به عنوان یک پژوهش مرجع و نمونه در موضوع پیشگفته نام برده شده و همین امر لزوم ترجمۀ آن به زبان فارسی و استفاده محقّقان ایرانی از آن را بخوبی نشان می‌دهد.

امّا بپردازیم به معرّفی کتاب رودولف دربارۀ ماتُریدیّه:

آنگونه که پیشتر بیان شد، کتاب «ماتُریدی و گسترش کلام اهل سنّت در سمرقند» در اصل به زبان آلمانی نگاشته شده و به تازگی زیر نظر خودِ نویسندۀ آن، به همّت رُدریگو آدِم به انگلیسی برگردانده شده است. با وجود اینکه از زمان انتشار اصل کتاب به زبان آلمانی تا هنگام چاپ ترجمۀ انگلیسی آن حدود هجده سال فاصله شده، تغییراتی که از سوی نویسندۀ آن در نسخۀ ترجمه انگلیسی اثر اِعمال شده، اندک و جزئی است. برخی از این تغییرات جزئی که عمدتاً مربوط به پاورقی‌ها، انجام برخی تصحیحات، اضافه شدن پاره‌ای ارجاعات و همچنین ضمائم کتاب می‌شود را رودولف در مقدّمۀ کوتاه خود بر ترجمۀ انگلیسی کتاب و نیز تانِلی کُکانِن در مقالۀ کتابگزارانۀ خود در باب این کتاب خاطرنشان کرده‌اند.

به لحاظ ساختاری، کتاب «ماتُریدی و گسترش کلام اهل سنّت در سمرقند» شامل یک مقدّمه، سه فصل (بخش) در قالب هشت قسمت، ملاحظات نهایی (نتیجه گیری)، یک ضمیمه، کتابنامه و نمایه‌های چندگانه است. در مقدّمۀ کتاب (صص 20 ـ 1) رودولف کوشیده است در ابتدا، تصاویر مختلفی را که از ماتُریدی در منابع مختلف به عنوان متکلّمی پیرو ابوحنیفه یا در نگاهی دیگر به عنوان همتای شرقی اشعری ارائه شده است، بیان کند و سپس گزارشی از تحقیقات صورت گرفته دربارۀ ماتُریدی و مکتب او عرضه نماید. در بخش اوّل با عنوان «احوال و تاریخ مقدّماتی: سُنّت حنفی در شمال شرقی ایران» نویسنده در طی سه قسمت به مباحث زیر پرداخته است (صص 124 ـ 23):

1. بنیانگذاری و تأسیس کلام حَنَفی در قرن دوم و آغاز قرن سوم هجری قمری.

2. گسترش کلام حَنَفی در قرن سوم هجری.

3. وضعیّت دانش کلام در دوران ماتُریدی.

در بخش دوم زیر عنوان «برآمدن (ظهور) ماتُریدی»، در سه قسمت، زندگی و فعّالیّتِ کلامی ابومنصور ماتُریدی (شامل معرّفی گزارش‌های تَراجمی دربارۀ ماتُریدی، استادان و شاگردان او)، رقبای کلامی وی، خاصّه معتزله، و نگاشته‌های مفقود و موجود او مورد بررسی قرار گرفته است (صص 200ـ125).

امّا در بخش سومِ کتاب تحت عنوان «کلام ماتُریدی»، نویسنده در قالب دو قسمت، به بررسی ساختار و منابع کتاب التوحید ماتُریدی و ارائۀ طرحی کلّی از تعالیم ماتُریدی دربارۀ جهان، خدا، و انسان و در نهایت، نحوۀ تکوین مکتب کلامی جدیدی به نام ماتُریدیّه به دست او، پرداخته است (صص312 ـ 231).

سرانجام در قسمت پایانی کتاب، ملاحظات نهایی مؤلّف مجال طرح یافته است که در آن بطور خلاصه دیدگاه‌های وی در باب جایگاه ماتُردیدی در کلام اسلامی، ارتباط او با ابوحنیفه و نیز با اشعری، و شَکل‌گیری ماتُریدیّه ذکر شده است (صص 324 ـ 313).

کتاب، یک ضمیمه هم دارد (صص 331ـ325) که نویسنده در آن متون ناموثّق و غیر اصیلی که به غلط به ابومنصور ماتُریدی نسبت داده شده ـ مثل شرح الفقه الاکبر، رساله فی العقائد، رساله فیما لایجوز الوقف علیها ـ و همچنین متنی مشکوک الانتساب به وی به نام فوائد را بررسیده و به دلایل عدم وثاقت یا مشکوک الانتساب بودن آنها اشاره کرده است. کتابنامه (صص 348 ـ 332) و نمایه‌های اَعلام، فِرَق و مذاهب، و اصطلاحات عربی (صص 362 ـ 349)، دیگر بخش‌های پایانی کتاب «ماتُریدی و گسترش کلام اهل سنّت در سمرقند» را تشکیل می‌دهد.

در یک نگاه کلّی به کتاب، اولریش رودولف در این اثر گرانسنگ بخوبی توانسته است وجوه گوناگون کلامی و اعتقادی مذهب حنفیّه و فرقۀ ماتُریدیّه در قرون نخستین را بکاود و ضمن بیان خصیصه‌های اعتقادی ماتُریدیّه، جایگاه ماتُریدی و مکتب او را در کلام اهل سنّت و تاریخ کلام اسلامی تبیین نماید. کتاب رودولف همچنین می‌تواند به عنوان تک نگاشتی معتبر و جامع دربارۀ احوال و آثار و آراء ابو منصور ماتُریدی در نظر گرفته شود. اگرچه از تاریخ نگارش این اثر زمانی قریب به بیست سال می‌گذرد ولی چنانکه تانِلی کُکانِن هم خاطرنشان کرده است، این اثر همچنان طراوت و تازگی خود را حفظ کرده و احتمالاً برای مدّتهای زیادی همچنان مأخذی دست اوّل در شناخت ماتُریدیّه باقی خواهد ماند. این ماندگاری نه فقط به جهت محتوای این کتاب بلکه به سبب الگوی نوینی است که رودولف در آن برای بررسی تاریخ عقلانی تفکّر اسلامی در قرون نخستین ارائه کرده است.15

با توجّه به اهمیّت شایان توجّه تک‌نگاشت رودولف دربارۀ ماتُریدی که به عقیدۀ برخی، اکنون مهمترین اثر تحقیقی درباره زوایای مختلف اندیشگی و حیات ماتُریدی و ابعاد مختلف تاریخی و کلامی فرقۀ ماتُریدیّه به‌حساب می‌آید، راقم این سطور اقدام به ترجمۀ این اثر کرده است و امیدوار است بتواند برگردان فارسی کتاب را از روی ترجمۀ انگلیسی آن، در آیندۀ نزدیک منتشر سازد بتوفیق الله و مَنّه، والحَمدُ للهِ رَبّ العالَمین.

زیرنویس:

۱. اطّلاعات یادشده بر اساس مطالب مندرِج در صفحۀ اختصاصی وی در سایت دانشگاه زوریخ ارائه شده است. نگرید به:

http://www.aoi.uzh.ch/islamwissenschaft/personen/professoren/rudolph.html.

۲. این مقاله ابتدا در نشریّۀ اعتماد ملّی، ش ۵۶۰، مورّخ ۲۵/۱۰/۱۳۸۶ منتشر شد و پسان‌تر همراه با ملاحظاتی در باب آن از سوی آقای حسین قاسمی، در مجلّۀ بازتاب اندیشه، ش ۹۴، بهمن ۱۳۸۶ صص ۵۵ ـ ۴۹ بازنشر گردید.

۳. نگرید به:

http://www.aoi.uzh.ch/islamwissenschaft/personen/professoren/rudolph/publicationsur.html.

۴. در کشورهای آلمانی زبان و برخی دانشگاه‌های فرانسه افراد برای رسیدن به مقام استادی باید رساله‌ای مستقل بنگارند. در این کشورها کسی که از رساله دکتری خود دفاع کرده پیش از نام خود فقط مجاز به استفاده از عنوان دکتر (DR) است. چُنین شخصی می‌تواند در دانشگاه تدریس کند، ولی اجازه ندارد هدایت دانشجوی دوره‌ی دکتری را برای نگارش رساله بر عهده بگیرد. این افراد اگر بخواهند در سیستم دانشگاهی بمانند باید دوره habilitation را بگذرانند و از یک رسالۀ دیگر دفاع کنند تا بتوانند پیش از نام خود از عنوان Prof استفاده کنند و راهنمایی رسالۀ دانشجوی دوره دکتری را به عهده بگیرند. برای نمونه، کتاب اندیشه‌های کلامی علامه حلّی خانم اشمیتکه رسالۀ دکتری، و کتابی که دربارۀ ابن ابی جمهور أحسائی نگاشته‌اند رساله استادی ایشان است. (از دوست دانشورم آقای احمد رضا رحیمی ریسه بابت ارائۀ این توضیح متشکّرم).

۵.

Ulrich Rudolph, al-Māturīdī and the Development of Sunnī Theology in Samarkand, translated by Rodrigo Adem (Leiden: Brill, ۲۰۱۵), x+۳۶۲ pp. Price HB $۱۸۹.۰۰. EAN ۹۷۸–۹۰۰۴۲۳۴۱۵۴.

۶.

Reinhard Eisener, Rudolph, Ulrich, « Al-Maturidi und die Sunnitische Theologie in Samarkand. New York - Leiden - Köln, Brill Academic Publishers, ۱۹۹۷, ۳۹۶ p., indexes (proper names, religious and political groups, Arabic terms). », Abstracta Iranica [En ligne], Volume ۲۲ | ۱۹۹۹, document ۳۴۷, mis en ligne le ۱۷ février ۲۰۱۰, consulté le ۱۱ février ۲۰۱۶. URL : http://abstractairanica.revues.org/۳۶۷۸۳.

۷.

Taneli Kukkonen, a book review of “al-Māturīdī and the Development of Sunnī Theology in Samarkand By Ulrich Rudolph, translated by Rodrigo Adem”, Journal of Islamic Studies (۲۰۱۵) pp. ۱ of ۳.

۸. سیّد لطف الله جلالی، تاریخ و عقاید ماتُریدیّه، نشر ادیان، قم، ۱۳۸۶ ش.

۹. نگرید: عقاید نسفیّه و شرح آن، ترجمه و توضیح و تصحیح: دکتر علی اصغر حلبی و همکاری مهناز صفائی، انتشارات زوّار، تهران، ۱۳۹۳ ش، ص ۸.

۱۰. نگرید: لطائف الأذکار للحضار والسفار فی المناسک والآداب، شمس الدّین محمّد بن عمر ابن مازه، تصحیح: رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۹۲ ش، ص ۳۸.

۱۱. دربارۀ اشتباهِ مصحّح یادشده و همچنین شواهد دالّ بر ماتُریدی بودن ماهیّت این رساله نگرید به یادداشت آقای دکتر حسن انصاری با عنوان «یک اعتقادنامه جدید ماتریدی به زبان فارسی: لطائف الأذکار» منتشر شده در سایت کاتبان به نشانی:

http://ansari.kateban.com/post/۲۶۲۱

۱۲. الروضه البهیّه فیما بین الأشاعره والماتریدیّه، للعلاّمه حسن بن عبدالمحسن المشهور بأبی عذبه، مطبعه دائره المعارف النظامیّه، حیدر آباد دکن، ۱۳۲۲ ھ . ق.

۱۳. نظم الفرائد و جمع الفوائد، عبدالرحیم بن علی المشهور بشیخ زاده، الطبعه الأولی، المطبعه الأدبیّه، مصر، ۱۳۱۷ ھ . ق.

۱۴. مسائل الاختلاف بین الأشاعره و الماتریدیّه، ابن کمال باشا شمس الدّین احمد بن سلیمان، شرح: سعید عبداللطیف فوده، دارالفتح للدراسات والنشر، الأردن، الطبعه الثانیه، ۱۴۳۲ ھ . ق.

منبع: حلقۀ کاتبان، کلام پژوهی