نگاهي به تاريخ تهران در دوران قاجار و پهلوي /از دارالخلافه ناصري تا تهران مدرن
1395/1/24 ۱۰:۳۹
.jpg&etype=news)
هر چند تهران از ديدگاه تاريخ سياسي ايران شهر تازه‌اي است كه ٢٠٠ سال از عمر آن مي‌گذرد، اما سابقه تاريخي آن به بيش از ٠٠٠/٣ سال مي‌رسد. روستاي تهران، پس از حمله مغول به ري، كم‌‌كم آباد شد و در دوره صفويه به صورت يك شهر نظامي- سياسي درآمد. تهران در سال ١٢٠٠ هـ. ق. مطابق ١١٦٤ هـ. ش. برابر با ١٧٨٥ ميلادي به عنوان پايتخت انتخاب شد. در سال ١٢٠٩ هـ. ق. فقط مراسم تاجگذاري برگزار شده و نامي از اعلام مجدد پايتختي تهران به ميان نيامد.
هر چند تهران از ديدگاه تاريخ سياسي ايران شهر تازه‌اي است كه ٢٠٠ سال از عمر آن مي‌گذرد، اما سابقه تاريخي آن به بيش از ٠٠٠/٣ سال مي‌رسد. روستاي تهران، پس از حمله مغول به ري، كم‌‌كم آباد شد و در دوره صفويه به صورت يك شهر نظامي- سياسي درآمد. تهران در سال ١٢٠٠ هـ. ق. مطابق ١١٦٤ هـ. ش. برابر با ١٧٨٥ ميلادي به عنوان پايتخت انتخاب شد. در سال ١٢٠٩ هـ. ق. فقط مراسم تاجگذاري برگزار شده و نامي از اعلام مجدد پايتختي تهران به ميان نيامد. از اين تاريخ به بعد تهران پايتخت سه حكومت قاجاريه، پهلوي و جمهوري اسلامي شده كه در هر دوره ويژگي‌هاي كالبدي خاصي را دارا بوده است. پس از آن كه آقامحمدخان قاجار تهران را به عنوان پايتخت برگزيد، ديوان دارالعماره را وسعت بخشيد و عمارت خروجي را در ارك سلطنتي بنا نهاد. شهر تهران در اين زمان ۱۵۰۰۰ نفر جمعيت داشت كه از ميان آنها ۳۰۰۰ نفر سپاهي بودند. مساحت شهر ۵/۷ كيلومتر مربع بود كه فقط نيمي از آن ساخته شده بود و كاخ و باغ‌هاي سلطنتي به تنهايي يك‌چهارم مساحت شهر را اشغال كرده بود و از طريق خيابان‌هاي كالسكه‌رو به دروازه‌هاي شهر منتقل مي‌شد. در حالي كه راه‌هاي ديگر تنگ و غالبا بن‌بست بود.
دارالخلافه ناصري
بدون هيچ ترديدي نخستين سازنده شهر تهران فتحعلي شاه است. وي دستور تراشيدن تخت مرمر مشهور را داد. ارگ سلطنتي را با ساختن عمارت بادگير و اندروني آذين كرد. با احداث مساجدي چون مسجد شاه در بازار كه ساختمان آن به سال ۱۲۵۶ ه. ق، به پايان رسيد نيز مدرسه مروي و صدر، سر در بازار و دروازه شاه عبدالعظيم در جنوب شهر نخستين بناهاي عمومي لازم ساخته شد و تهران شكل اوليه يك پايتخت را به خود گرفت. فتحعلي شاه فرمان داد تا قصر فجر معروف را با شكل هرمي، باغ‌هاي مطبق خارج از حصار در سمت شمال و نيز كاخ نگارستان و لاله‌زار احداث شود كه به حصار شهر نزديك‌تر بودند. جمعيت تهران در اين زمان سي هزار نفر سرشماري شده كه داراي حدود سي مسجد و سيصد حمام بوده است. فتحعلي شاه در اواخر سلطنت خود تهران را به حال خود گذاشت و حس سازندگي را از دست داد و در واقع در اين زمان هنوز ساختمان هيچ يك از مساجد بزرگ به پايان نرسيده بود. در عصر سلطنت محمدشاه، شهر در خارج از حصار از طرف شمال كه مبدا آب‌هاي جاري از شميران و دامنه‌هاي توچال بود به آرامي رو به توسعه نهاد. بزرگان و اعيان به تبعيت از شاه به احداث باغ‌هاي تفريحي و خانه دوم در خارج از حصار شهر در سمت شمال (محمديه، عباس‌آباد) پرداختند. ضلع جنوبي مسجد جمعه تهران و بازار بين اين مسجد و مسجد شاه را كه بين‌الحرمين مي‌نامند از آثار دوران حكومت محمدشاه است. اما اگر دوران ١٤٠ ساله حكومت قاجار را به سه دوره زماني تقسيم كنيم تنها در ٥٠ ساله دوره مياني است كه شهر تهران از رشد و توسعه قابل توجهي برخوردار بوده است و در شهرسازي معاصر به دوره ناصري (دوران ٥٠ ساله حكومت ناصرالدين شاه) شهرت يافته است. براساس نوشته‌هاي ياكوب ادوارد پولاك در تهران عتيق (قبل از ناصرالدين شاه) هيچ چيز، بيننده را به ياد شهري بزرگ نمي‌اندازد و شهر فاقد جاده‌هاي مواصلاتي، بناهاي معظم و پاكيزگي و بهداشت است. تنها در دوران ناصري است كه با اقدامات اميركبير (تاسيس دارالفنون، مريض خانه دولتي، بازار، ايجاد صنايع و امثال آن) شهر تهران با تحولات بنيادين مواجه شد. ناصرالدين شاه با برچيدن حصار قديم و احداث استحكامات تازه و ساختمان‌ها و راه‌هاي آمد و شد ضروري تهران را بسيار تغيير داد. ظرف چند سال از بناها بهتر نگهداري شد و تهران رنگ و رويي تازه يافت. توسط اميركبير دارالفنون، مدرسه آموزشي زبان‌هاي اروپايي و دروس فني تاسيس شد و در سال ۱۲۸۴ ه. ق، هنگام افتتاح محدوده شهر تهران «دارالخلافه ناصري» ناميده شد و به صورت پايتختي واقعي درآمد. اين زمان تهران تحت نفوذ تمدن غرب قرار گرفت و به دنبال آن نظام بوروكراسي به وجود آمد و اداره‌هاي حكومتي و ديوانخانه و سفارتخانه تاسيس شدند. همچنين اداره‌اي، براي رسيدگي به امور روشنايي و اوراق عمومي، در شهر تهران به دستور ناصرالدين شاه تاسيس شد. پست خانه مبارك، اداره گمرك و راه‌آهن (ماشين دودي تهران - ري) تاسيس شد. ناصرالدين شاه عده‌اي را مامور ساخت تا براي پايتخت محدوده و نقشه‌اي جديد در نظر بگيرند كه براساس آن، اراضي جديد وارد محدوده تهران شد. وسعت شهر از شمال ۱۸۰۰ زرع و از جوانب ديگر هر كدام ۱۰۰۰ زرع وسعت پيدا كرد. برج و باروي شاه طهماسب صفوي خراب شد و با خاك آن خندق‌هاي دور بارو را پر كردند و به تقليد از نقشه شهر پاريس، شهر تهران به شكل هشت ضلعي غير متساوي‌الاضلاع درآمد و ۱۲ دروازه به دور شهر احداث شد و دور تا دور آن را خندق كشيدند. در آغاز قرن بيستم، تهران به صورت بزرگ‌ترين شهر ايران درآمده بود، اما هنوز پايتختي بسيار معمولي بود كه ۲۵۰۰۰۰ هزار نفر جمعيت داشت. در عهد آخرين سلاطين قاجاريه، شهر تغيير مهم ديگري نكرد.
عصر پهلوي و عملكردهاي جديد شهري
رضاخان براي انجام اقدامات خويش نياز به افزايش قدرت چه از نظر تشكيلات و سازمان اداري و هم از نظر مالي داشت. اين نياز باعث رشد و تمركز دستگاه‌هاي اداري نظامي شد كه منجر به پيدايش يك دولت بروكراتيك شد كه روز به روز به مدد درآمد نفت گسترده‌تر مي‌شد. به اين ترتيب پس از انقراض سلسله قاجار، امور مملكتي در پايتخت متمركز شد و تعداد كاركنان دولتي در شهر به سرعت افزايش يافت و شهر تهران علاوه بر دو وظيفه قبلي (سياسي و تجاري) وظيفه جديد كه وظيفه اداري بود را نيز تقبل كرد. تجددطلبي و نوگرايي، جمع شدن نخبگان اجتماعي، نيازهاي زاييده شده از شرايط اجتماعي- اقتصادي خواست هيات حاكمه براي خلق آرمانشهر خود كه همانند پايتخت‌هاي كشورهاي پيشرفته باشد ذهنيت تحول شهري را در تهران به وجود آورد و براي اينكه اين تحول تكميل شود بايد عينيت، يا وجه مكمل ذهنيت نيز فراهم مي‌آمد. ظهور فعاليت‌ها و عملكردهاي جديد شهري در تهران زمينه عيني كاربست مفاهيم مدرن را در تهران فراهم ساخت. به اين دلايل است كه دگرگوني‌هاي بنيادين در تهران از سال ۱۳۰۰ به بعد ايجاد شده است و به چهار دوره كاملا جدا تقسيم مي‌شود. سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ كه در پي آن خندق‌ها و دروازه‌ها از ميان برداشته شد و شهر از چهار سوي رو به گسترش نهاد و اندكي شكل منظم و هندسي يافت. همچنين ساختمان‌ها و تاسيسات بانك ملي (از آن ميان ساختمان صندوق بانك ملي ايران)، وزارت امور خارجه، شهرباني كل كشور، ايستگاه راه‌آهن، دانشگاه تهران، ايستگاه فرستنده راديو تهران، باشگاه افسران و چند بيمارستان مربوط به اين دوره است. سال‌هاي ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ كه هم‌زمان با جنگ جهاني دوم بوده و به دليل پيامدهاي ناشي از جنگ جهاني و مسائل و مشكلات سياسي برآمده از آن تغييرات چشمگيري در كشور پديد نيامد. سال ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ كه طي آن شهر تهران به سرعت توسعه يافت و ساختمان‌هاي پيشرفته و شهرك‌ها و باغراه‌ها (بلوارها)ي تازه‌اي ساخته شد در سال ١٣٤٨ قرار بود يك مجموعه بزرگ شهري به نام شهستان پهلوي در تپه‌هاي عباس‌آباد تهران ساخته شود، در اين مجموع قرار بود ساختمان‌ها و برج‌هاي بلندي مانند برج شير و خورشيد ساخته شود و پس از ساخت مي‌توانست به بزرگ‌ترين و پيشرفته‌ترين در آسيا تبديل شود. پيشرفت تكنولوژي تهران به گونه‌اي بود كه گردشگرهاي خارجي، تهران را توكيو دوم آسيا خطاب مي‌كردند، در سال ۱۳۵۵ تهران به عنوان يازدهمين شهر پيشرفته دنيا از نظر ساختمان‌سازي و تكنولوژي مدرن رونمايي شد. جمعيت شهر بر پايه آمار سال ۱۳۵۵ به ٠٠٠/٣٥٠/٤ نفر بالغ شد.
شمال غني و جنوب فقير
قابل ذكر است كه گسترش شهر تهران در اين دوران عموما به سمت شمال صورت پذيرفت توسعه تهران به سمت شمال از زمان ناصرالدين شاه و تشكيل محله دولت آغاز شده بود در دوره رضاشاه به علت يك مهاجرت درون شهري افراد حرفه و صاحب‌منصبان به مناطق خوش‌آب و هوا شمال تهران وجود سفارتخانه خارجي در اين قسمت، ايجاد نهادهاي آموزشي و بهداشتي و فرهنگي خيابان‌هاي جديد با فعاليت‌هاي تجاري - خدماتي و فرهنگي جديد، كيفيت معماري و شهرسازي مطلوب در شمال شهر بيشتر توسعه را در شمال شهر داشتيم كه زمينه‌اي براي توسعه در دوره‌هاي بعدي شد بيشترين گسترش بعد از شمال در اطراف دروازه شميران بود صنايع جديد. بنگاه‌هاي حمل و نقل به شمال كشور قنواتي كه منشا در شمال شرق داشت و سكونت گروه‌هاي جديد اجتماعي باعث اين گسترش شده است. احداث كارخانه برق تهران در دوشان تپه و تجهيز فرودگاه دوشان تپه و تاسيس كارخانه شهباز و ساير موسسات مربوط به نيروي هوايي كشور در اين منطقه باعث گسترش شهر به سمت شرق شد اما محدوديت‌هاي اجتماعي مانند كيفيت بسيار پايين اقشار اجتماعي اين منطقه و محدوديت‌هايي كه اراضي كشاورزي به وجود مي‌آورد اين گسترش را با كندي همراه كرد. در دوره رضاشاه در غرب تهران نيز توسعه زياد مي‌داشتيم ناحيه غرب تهران در قسمت شمال باغشاه ادامه توسعه شمال تهران بود اما در جنوب باغشاه در غرب خيابان سي‌متري به نحو گسترده‌اي توسعه داشتيم. گسترش جنوب غربي تهران در دروازه‌هاي قزوين، گمرك و در امتداد جاده‌هاي قزوين و رباط‌كريم بود. جود گودهاي مربوط به كوره‌هاي آجرپزي، اراضي كشاورزي، ديواره‌هاي مخروبه حصار ناصري، گورستان قديمي، كيفيت پايين اقتصادي- اجتماعي محله‌هاي مسكوني در اين ناحيه محدوديت‌هايي براي گسترش و اسكان در جنوب تهران را به وجود آورد به همين دليل ما در اين جهت گسترش كمي داريم.
منبع: اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.