1395/1/22 ۰۷:۲۵
11 قنات ایرانی از میان 40 هزار قنات کشور توانستند شرایط حضور در فهرست جهانی یونسکو را کسب کنند. پرونده زنجیره‌ای قنات‌های ایران به عنوان بیستمین اثر ایرانی در تیرماه سال جاری بخت خود را برای ثبت در این فهرست در «استانبول» خواهند آزمود.
میراث کشورمان برای مدیریت آب در کویر روی میز «یونسکو» رفت
زهرا کشوری: 11 قنات ایرانی از میان 40 هزار قنات کشور توانستند شرایط حضور در فهرست جهانی یونسکو را کسب کنند. پرونده زنجیره‌ای قنات‌های ایران به عنوان بیستمین اثر ایرانی در تیرماه سال جاری بخت خود را برای ثبت در این فهرست در «استانبول» خواهند آزمود. پیش از قنات‌های ایرانی، این «9» باغ ایرانی از 6 شهر کشور بود که در این فهرست ثبت شد. جز باغ بهشهر «عباس‌آباد» همه باغ‌های ثبت شده در فهرست یونسکو کویری‌اند. از سوی دیگر بخشی از باغ‌های کویری ثبت جهانی شده چون باغ‌های یزد، زاده قنات‌اند! به گفته «محمدحسن طالبیان» معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور، این پرونده یک تکنولوژی که در ایران از سال‌های دور ایجاد شده را به جهان معرفی می‌کند. قنات‌های قصبه گناباد خراسان رضوی، بلده فردوس در خراسان جنوبی، زارچ، حسن‌آباد و آسیاب آبی میرزا نصرالله مهریز در یزد، جوپار کرمان و «اکبرآباد» و «قاسم آباد» بروات بم، «مون» در اردستان و «وزوان» و «مزدآباد» اصفهان و ابراهیم‌آباد در اراک، در پرونده زنجیره‌ای قنات‌های ایرانی قرار دارند. به گفته یک مدیر ارشد سازمان میراث فرهنگی، بیش از 40 هزار قنات در سطح کشور وجود دارد که بسیاری از آنها به دلیل ناکارآمدی در مدیریت آب و حفر بی‌رویه چاه‌های غیرمجاز خشکیده و رها شدهاند. او می‌گوید: «١١ قناتی که برای ثبت جهانی انتخاب و در این پرونده گنجانده شدهاند، هر کدام به لحاظ قدمت، نوع معماری، عمق، طول و مشخصاتی از این‌دست، منحصربهفرد و بی‌نظیر هستند.» به گفته او، «ویژگی‌های مورد توجه برای انتخاب این قناتها شامل فناوری‌های مرتبط با احداث برخی از آنها و همین‌طور برخی ویژگی‌های منحصربهفرد آنها مانند عمیق‌ترین، طولانی‌ترین، یا قدیمی‌ترین قنات ایران بود. علاوه بر این، برخی دیگر از قنات‌های انتخاب‌شده نیز نظام‌های مدیریت آب خیلی پیچیده‌ای بر آنها حاکم است و همین هم آنها را خاص کرده است، برخی از این قناتها نیز به لحاظ فناوری حفر منحصربه‌فردند و شیوه ساخت آنها نشانه دانش گذشتگان ماست.» فرهاد نظری، مدیرکل دفتر ثبت آثار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور هم در گفت‌وگو با «ایران» می‌گوید: «19 اثر پیشین ایران که در فهرست جهانی یونسکو ثبت شدند، معماری ایران را به جهان معرفی می‌کرد اما این پرونده، میراث ایران در مدیریت و مهندسی آب را به رخ جهان می‌کشاند.» البته ایران پیش از این قنات، 11 سازه آبی شوشتر را به ثبت جهانی رساند که مهندسی آب ایران در حوزه رودخانه «کارون» را در پیش روی چشم همگان قرار داد. هماهنگی این 11 سازه در رام کردن موج‌های سرکش کارون، گسترش اراضی کشاورزی و ایجاد یک آبشار زیبا در دل شهر شوشتر چشم کارشناسان یونسکو را گرفت و این پرونده ثبت جهانی شد. اما فرهاد نظری اعتقاد دارد که مدیریت آبها که در شکل قناتها خود را نشان می‌دهد، از نگاه دیگری اهمیت دارد: «چرخه آبی شوشتر در ساحل کارون و در کنار آب فراوان ساخته می‌شود اما قناتها ماحصل کمبود منابع آب در فلات مرکزی کشور است.» به گفته او، با ثبت این پرونده جهانیان با مدیریت آب ایران در مناطق کویری آشنا می‌شوند: «اینکه چطور ایرانی‌ها توانسته‌اند آب را در این مناطق مدیریت کنند و چگونه از دل کویر آب استحصال کرده‌اند بیشتر با چشم و ذهن جهانیان آشنا می‌شود.» مهندسی ایرانی‌ها در ساخت باغ شهرها و باغ‌ها در مناطق کویری پیش از این هم چشم جهانیان را خیره کرده بود. او درباره ارتباط باغ سازی‌ها و کویر هم می‌گوید: «البته همه باغ‌های ثبت شده در این فهرست ماحصل قنات نیستند اما همه باغ کویری‌اند.» مثلاً باغ فین کاشان از چشمه سلیمان جان می‌گیرد. باغ پاسارگاد، ارم شیراز یا اصفهان هم هرچند ماحصل مهندسی آب در دوره‌های مختلف است اما به طور ویژه از قنات شرب نمی‌شود. اما باغ پهلوان پور یزد که یکی از باغ‌های زیباست، ماحصل و زاده قنات است مثل دیگر باغ یزد که باز هم در فهرست جهانی باغ‌های ایرانی قرار دارد؛ باغ دولت‌آباد. قصه وقتی جالب می‌شود که نام قنات باغ پهلوان پور (آسیاب آبی میرزا نصرالله) هم در فهرست قنات‌های معرفی شده به یونسکو دیده شود. باغ شاهزاده ماهان کرمان هم از زیباترین باغ‌های ایرانی با معماری ایرانی- اروپایی است که از قنات جان می‌گیرد. یک پرونده زنجیره‌ای پیچیده پرونده زنجیره‌ای قنات‌های ایران را سازمان میراث فرهنگی کشور یکی از «پیچیده‌ترین» پرونده‌ها می‌داند. همین پیچیدگی هم باعث شد تا در سال گذشته یونسکو محمدحسن طالبیان و سیدمحمد بهشتی رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی را برای توضیح و رفع پیچیدگی‌ها و ابهام‌ها به «پاریس» فرا بخواند. طالبیان یک بار دیگر هم رفت تا هرگونه ابهام درباره این پرونده پیش از برگزاری اجلاس سال 2016 رفع شود. قنات‌های ایرانی تا همین امروز هم قاپ کارشناسان یونسکو را دزدیده‌اند. به گفته طالبیان، پرونده میراث جهانی قنات در موضوع مدیریت و دانش سنتی، عرصه و حریم، مالکیت، نگهداری و بهره‌برداری از قناتها و همچنین مباحث حقوقی و ارتباط میان دستگاه‌های مختلف از پیچیدگی و اهمیت بسیاری برخوردار است. به گفته او، به‌دلیل همین پیچیدگی نیز برای نخستین بار از ایران برای حضور در پنل میراث جهانی ایکوموس برای پاسخ به پرسش‌ها دعوت شده است. هرچند نظری می‌گوید که «نمی‌تواند درباره حضور قطعی قنات‌های ایرانی در فهرست جهانی یونسکو نظر دهد اما امیدواراست که این پرونده امسال رأی اعضا را بگیرد» براساس قوانین یونسکو، هر کشوری در هر سال تنها می‌تواند یک اثر میراث فرهنگی را به ثبت برساند. موانع پیشروی قناتها برای ثبت جهانی قنات زارچ سال‌ها بود که از آلودگی‌ها و زباله‌های بیمارستانی رنج می‌برد. این قنات یزدی، طولانی‌ترین قنات جهان با 82 کیلومتر طول است و همین مسأله هم باعث شده تا در این فهرست قرار بگیرد. نظری البته خبر دقیقی از حال و روز امروز قنات «زارچ» نمی‌دهد اما می‌گوید: «ارزیاب‌های یونسکو قنات‌های معرفی شده را دیده‌اند و بدون شک وضعیت آن مطلوب بوده که به یونسکو معرفی شدهاند.» او دلیل دیگری هم دارد: «اگر مشکلی داشت، حتماً کارشناسان این سازمان از ما می‌خواستند که رفع شود.» به گفته او، این قنات لایروبی شده است.» «یاموچی کازویا» نماینده یونسکو به همراه معاون میراث فرهنگی کشور از 11 قنات نامزد جهانی در شهریورماه سال گذشته دیدار کرد. قنات بلده، رشته‌قناتی با قدمت تاریخی مربوط به دوره ساسانی است که باعث سیراب شدن بیش از دو هزار و 382 هکتار مزارع و باغات نزدیک شهر فردوس می‌شود. ناصرخسرو در سفرنامه خود آن را به کیخسرو نسبت می‌دهد. قنات «مون» در اردستان اصفهان واقع شده و تنها قنات دوطبقه جهان است. این قنات با شماره ۹۰۲۳ در سال ۸۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و شامل دوطبقه است که در هر طبقه آن آبی مستقل جریان دارد به‌گونه‌ای که آب هیچ‌یک به دیگری نفوذ نمی‌کند، این قنات ۸۰۰ سال پیش احداث شده است. به گفته نظری شرایط قنات‌های معرفی شده قابل قبول است و علاوه بر لایروبی، تخلیه زباله هم شدهاند. فرهاد نظری نوع مشکلات و موانع پیش روی جهانی شدن قناتها را هم متفاوت عنوان می‌کند و می‌گوید: «بعضی از قناتها آلودگی داشت. بعضی از آنها نیاز به ساماندهی داشت . مثلاً قنات قصبه گناباد مشکل حقوقی داشت.» به گفته او، در حریم قنات قصبه مجوز احداث بنا داده بودند. قرار بود در حریم و عرصه آن دانشگاه ساخته شود که در نهایت با گفت‌وگو‌ها قرار شد دانشگاه به منطقه دیگری انتقال یابد. قصبه گناباد با قدمت 2 هزار و 600 سال قدیمی‌ترین قنات این پرونده است. به گفته کارشناسان، قنات شاهکار نبوغ بشر و از ابداعات نیاکان ایران زمین در احصا و مدیریت منابع آبی کشور است که با مهندسی بسیار پیچیده‌ای از آب‌های فسیلی زمین با میلیاردها سال قدمت تغذیه می‌شود. قنات گوهر ریز جوپار قدمتی ۷۵۰ ساله از دوران صفویه دارد و در مجموع با سه هزار و ۵۵۶ متر طول با ۱۲۹ حلقه چاه و در 6 رشته با دبی آب ۶۰ لیتر در ثانیه حدود ۳۳۰ هکتار اراضی باغ شهر جوپار را آبیاری می‌کند و یکی از مزیت‌های این قنات تأمین آب آن از گسل است. درباره قنات‌های وزوان و مزدآباد میمه هم گفته می‌شود وجود سدهای زیرزمینی در این دو قنات باعث شد آنها به این فهرست راه پیدا کنند. دو وزارتخانه «نیرو» و «جهاد کشاورزی» به همراه «سازمان میراث فرهنگی و گردشگری» برای تهیه پرونده زنجیره‌ای «قناتها» همکاری کردند تا 11 قنات زنده ایران را جهانی کنند، پروژه‌ای که از چند سال پیش کلید خورده بود. بهره‌برداری از قنات به اعتقاد پژوهشگران ابتدا در ایران شکل گرفته و در دوره هخامنشی ایرانیان این فن را به کشورهای عمان، یمن و شاخ آفریقا گسترش دادند، سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهم‌ترین و قدیمی‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد. گفته می‌شود 34 کشور جهان از فناوری قنات هم اکنون بهره می‌برند اما 40 هزار قنات فعال در ایران گواه بر این است که همچنان تعداد قنات‌های ایران چند برابر بیشتر از مجموع قناتها در سایر کشورهای جهان است. نخستین سدهای قوسی جهان نظری از تلاش سازمان میراث فرهنگی برای معرفی بندها و سدهای تاریخی جهان در سال‌های آینده خبر می‌دهد و می‌گوید: «الان در حال ساماندهی سدها و بندهای تاریخی هستیم. می‌دانید که نخستین سد قوسی جهان یعنی سد «کریت» طبس و سد «کبار» قم در ایران ساخته شده است. او می‌گوید: «این خلاقیت‌ها برکل جهان تأثیر داشته و ما قصد داریم این تجارب را دوباره غبارروبی کنیم.» کویر لوت غیر از باغ‌های ایرانی که حالا مقصد جدیدی به روی گردشگران جهانی گشوده و ریشه از کویر ایران گرفته، گذشته از 11 قناتی که کویر را سیراب کردند، برای نخستین بار پرونده ثبت جهانی «کویر لوت» به محوریت سه استان کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی برای ثبت در میراث طبیعی جهان به همراه پرونده قناتها به یونسکو رفت تا نخستین اثر ثبتی ایرانی در این حوزه باشد اما یک نکته دیگر هم وجود دارد. اگر این دو پرونده هم بتوانند رأی مثبت را از کارشناسان یونسکو بگیرند مجموعه کویری ایران تا حدودی در حافظه جهانی کامل می‌شود؛ کویر، قنات، باغ‌های کویری.
منبع: ایران
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید