هم بودی دین و هنر در ایران باستان

1393/2/8 ۱۴:۱۲

بدون شناسايي دقيق عقايد و باورهايي که ساختار تفکرات ديني تمدن ها را شکل مي دهند نمي توان درباره فرهنگ و هنر آن جوامع ابراز عقيده کرد. چرا که تاريخ، نمايانگر اين است که انسان ها همواره بنابر باورهاي اعتقادي خود به خلق آثار هنري دست زده اند. ارتباط بين دين و هنر از آنجا ناشي مي شود که هنوز با تصويرسازي آرزوها و آمال دست نيافتني، تجربه ها و برداشت هاي ذهني، جنبه معنوي و روحاني وجود آدمي را به نقوشي قابل مشاهده تبديل مي کند.

بدون شناسايي دقيق عقايد و باورهايي که ساختار تفکرات ديني تمدن ها را شکل مي دهند نمي توان درباره فرهنگ و هنر آن جوامع ابراز عقيده کرد. چرا که تاريخ، نمايانگر اين است که انسان ها همواره بنابر باورهاي اعتقادي خود به خلق آثار هنري دست زده اند. ارتباط بين دين و هنر از آنجا ناشي مي شود که هنوز با تصويرسازي آرزوها و آمال دست نيافتني، تجربه ها و برداشت هاي ذهني، جنبه معنوي و روحاني وجود آدمي را به نقوشي قابل مشاهده تبديل مي کند. در دنياي باستان رابطه انسان با هر پديده اي به گونه اي نشان دهنده پيوند بين اسطوره و عقايد ديني بوده و هنر بهترين وسيله براي ابراز تفکرات مذهبي و اسطوره اي و نمايش آن بوده است. دين راهي است براي دست يافتن به هدف متعالي و اتصال به معبودي مافوق نيروي بشر و پاسخي است به نياز روحي و دروني انسان ها براي پرستش و عبادت خالق و هنر صورتي است که در قالب آن عناصر معنوي و ديني ارائه مي شوند.

بنابراين مي توان گفت جوهره هنر با دين يکي شده است و هنر با شکلي از حکمت و باور ديني تجسم يافته است. هنر ديني را مي توان بيان کننده مضامين ديني و الهي دانست.

باورها و اعتقاداتي که در شکل گيري يک اثر هنري که از يک سو موضوع هنر را شامل مي شود و از سوي ديگر ساختار ظاهري اثر را، هر دو با هم به هنر، بيان و شکل ديني مي دهند. به اين ترتيب آثار هنري زمينه تجلي باورها، آرزوها و اعتقادات ديني مي گردد و هنر چيزي جز بيان هنرمندانه و زيبايي باورها و اعتقادات انسان نيست که از آغاز تاريخ با او بوده است. باور و اعتقاد به موجودات يا نيروي برتر در طول دوران تاريخي به عنوان دين شناخته مي شود. دين در اعصار مختلف نقش بسيار مهمي در زندگي انسان ها داشته و باورهاي مذهبي در هر زمان بر هنر تاثير غيرقابل انکاري به جا گذاشت و اين تاثير در انواع هنرهاي مختلف به خوبي قابل مشاهده است. بسياري از نقوش و سنگ نبشته ها و حکاکي هاي به جا مانده از تاريخ کهن صرفاً نقشي ساده نيستند، بلکه بيانگر يک نماد و نشان ديني اند.

بنابراين نمي توان هنرمند و طرز نگرش او را به جهان از اثري که خلق مي کند جدا دانست. هنر را مي توان تجلي روح هنرمند دانست که در ذات خود مقدس است و حکمت تجسم يافته آن رشته از باورهايي است که هنرمند به آن ها اعتقاد و ايمان دارد.

مي توان تاريخ هر ملت و قومي را به عنوان يک رشته از وقايع تاريخي در نظر گرفت که در هر دوره، هنر و آثار هنري، در قالب يک فرهنگ با هويت خاصي پديد آمده اند. با وجودي که آن وقايع و رويداد تاريخي از ميان رفته اند. اما آثار هنري همچون وقايعي قابل استناد بدون تغيير و تحريف در طول زمان باقي مانده اند.

در ايران باستان، ارتباط ميان دين و هنر به واسطه نقوش و تصاوير به دست آمده از آثار هنري به خوبي مشهود است. پرستش مظاهر طبيعت و اعتقاد به خدايان متعدد و يا خداياني که شکل تجسم يافته از باورهاي آرماني انساني هستند. مانند راستي، دليري و شجاعت، اعتقاد به نيروي ماوراي طبيعت، اعتقاد به زندگي پس از مرگ، اساس باورهاي دين آرياييان و اقوام ماقبل را شکل داده بود.

نفوذ و اشاعه افکار مذهبي بر آثار هنري را مي توان به سه گروه تقسيم کرد. گروه نخست آن دسته از آثاري است که تاثير دين بر آن ها به طور مشخص و صريح نمايان گشته است، نظير مطالبي که از سوي شاهان در کتيبه ها و سنگ نبشته ها آمده است.

گروه دوم متعلق به آثار معماري به جا مانده از دوران مختلف تاريخي بوده و بناها و معابدي که صرفاً براي انجام آداب و رسوم و مراسم آييني شده اند.

گروه سوم شامل آن دسته از آثار هنري مي شود که در برگيرنده نقوش و تصاوير نمادين ديني است که با آيين و رسوم و شرايع اديان پيش از اسلام در ايران ارتباط تنگاتنگ داشته و هنرمند با زبان هنر عميق ترين حکمت هاي ديني را در قالب اشکال نمادين و سمبليک بيان مي کرد. نشانه هاي تاثير و ارتباط دين بر انواع آثار هنري را مي توان در آثار به جا مانده از دوران تاريخي تا پيش از ظهور اسلام مشاهده کرد.

اين كتاب در پنج فصل به موقعيت جغرافيايي و تاريخي ايران قبل از اسلام، تاريخ سياسي ايران پيش از اسلام، دين در ايران پيش از اسلام، هم بودي دين و هنر در دوران ماد و هخامنشي، هم بودي دين و هنر در دوران سلوكي، اشكاني و ساساني مي پردازد.

كتاب هم بودي دين و هنر در ايران باستان تألیف دكتر ابوالقاسم دادور و مهتاب برازنده حسيني در شمارگان 1100 نسخه، 560 صفحه، قطع وزيري به بهاي 350000 ريال در سال 1392 از سوي نشر گستره به چاپ رسيده است.

میراث مکتوب