1394/4/20 ۰۹:۵۳
رمضان به دنبال خود به نسبت جغرافیا و فرهنگ مردمان مختلف مناسك متفاوتی را با خود به همراه دارد. از شرق تا غرب مردم فرهنگ‌های مختلف هركدام به‌نوعی به استقبال این ماه مبارك می‌روند.
برخی با تجمع در مساجد و بعضی با روشن كردن فانوس‌های رنگی كه اخیرا این فانوس‌ها در بسیاری از كشورهای اسلامی در ماه رمضان به چشم می‌خورند.
در این میان مردم كشورمان كه متشكل از صدها فرهنگ و خرده‌فرهنگ است نیز به تناسب فرهنگ خود آیین‌های خاصی را اجرا می‌كنند. متاسفانه برخی مناسك به دلایل مشخص و نامشخص كمرنگ یا به دست فراموشی سپرده شدند.
رمضان چهره جدیدی به شهر می‌دهد. سیمای بسیاری از شهرها در این ماه خصوصا در شب تغییر می‌كند و هویت جدیدی را در شهر می‌بینیم. بی‌شك كمرنگ شدن فرهنگ‌های مختلف و همچنین فراموشی آنها منجر به بی‌هویتی شهر در ماه رمضان می‌شود.
مردم ایران برای این ماه آیین‌های بسیاری داشتند. «ذكرخوانی» مهم‌ترین ویژگی موسیقی رمضان در كشور بود، هنری كه شكل‌های متفاوتی داشته و هدف از آن تقویت نیروی معنوی و سوق‌دادن روزه‌داران به سمت نیكی و نیكویی بوده است.
ایرانی‌ها با نغمه‌های آهنگین و ادوات موسیقی ذكرهای مخصوص ماه رمضان را برای جوانان اجرا می‌كردند تا آنها را با واژگان و جملات مقدس و روحانی به سمت خوبی و پاكی سوق دهند.
همچنین جشن «باریگندان» یا «برغندان» از جشن‌های مشترك ایرانیان و ارمنیان است كه افزون بر تشابه اسمی، آداب و سنن برگزاری آنها نیز شبیه هم است.
برگزاری این‌گونه جشن‌ها بازگوكننده تاثیر فرهنگ و آداب و رسوم ایرانیان و ارمنیان بر یكدیگر است. این جشن پیش از
فرا رسیدن ایام روزه برگزار می‌شد و هر دو قوم جشن می‌گرفتند.
در روزگار پیشین، ایرانیان روزهای آخر ماه شعبان را كه نزدیك شدن ماه رمضان را نوید می‌داد، با جشن و سرور سپری می‌كردند. مدت زمان برگزاری جشن برغندان هفت تا ١٠ روز بود.
هیچ‌یك از كتب فرهنگ فارسی به مراسمی كه در جشن برغندان اجرا می‌شد، اشاره‌ای نكرده‌اند.
در میان این آیین‌ها، بازی نیز نقش برجسته‌ای میان فرهنگ‌های ایرانی داشت. «تُرْنابازی» نام یك بازی كهن ایرانی است كه تا چندی پیش در ایران رواج عمومی داشت و در فرهنگ ایرانی و ادبیات فارسی به بازی «میر و وزیر» و «شاه و وزیر» شهرت یافته بود كه متاسفانه در بسیاری از شهرهای كشور رنگ باخته است. همچنین بازی «امحیبس» یا انگشتر كوچك كه میان مردم عرب ایران رواج دارد نیز از بازی‌های بسیار پرهیجان شب‌های رمضانی این مردم است.
تهرانی‌ها نیز در چند دهه پیش آیین‌های جالبی برای پیشوازی رمضان داشتند. زن‌ها خانه را تمیز می‌كردند، آذوقه و خواربار می‌خریدند و مردها به غبارروبی مساجد می‌رفتند و از همان شبی كه قرار بود ماه مبارك رمضان در آسمان تهران ظاهر شود خانواده‌های زیادی با آب و آیینه و سبزه راهی پشت‌بام می‌شدند تا هلال آغاز ماه را به چشم خود ببینند.
ماه رمضان كه می‌آمد، رخت و لباس مردم هم عوض می‌شد. مردها كه از شب عید غدیر یا نوروز صورت‌شان را اصلاح نكرده بودند، در مراسمی به نام «كلوخ‌اندازان» كه از سه تا یك روز قبل از ماه شروع می‌شد، صفایی به سر و صورت‌شان می‌دادند و به سر و وضع خود می‌رسیدند.
آنها با خانواده به طبیعت می‌رفتند و هنگام غروب كلوخی دست می‌گرفتند و رو به قبله می‌ایستادند و می‌گفتند «خدایا گناهان خود را شكستیم و خود را برای عبادت و روزه ماه رمضان آماده كردیم.» بعد، كلوخ را محكم به زمین می‌زدند و عقیده داشتند با شكستن كلوخ تمام اعمال بدشان نابود می‌شود.
ماه رمضان، ریش مردها را كوتاه‌تر می‌كرد و چادر زن‌ها را بلندتر. آنها چادرهای معروف به عبایی‌شان را كه تا روی پنجه پاها را می‌پوشاند از گنجه‌ها بیرون می‌كشیدند و به سر می‌كردند.
روبندهای بلند تا نزدیك زانو هم جای نقاب‌های چهار انگشتی قبلی را می‌گرفت و بزك و سرخاب سفیدآب و هر نوع آرایشی تا هلال ماه شوال منسوخ می‌شد.
اما همان‌طور كه در بالا گفته شد به مرور و دلایل مختلف اجتماعی، سیاسی، دینی و... بسیاری از فرهنگ‌های مردم كشور كه بخش مهمی از میراث معنوی را دربرداشت به فراموشی سپرده شد.
اما تلاش‌هایی در گوشه و كنار كشور برای احیای دوباره این آیین‌ها دیده می‌شود كه نویدی از بهاری جدید در حوزه حفظ میراث فرهنگی میان مردم را می‌دهد. برای مثال تا دو دهه پیش در شب ١٥ رمضان در مناطق خوزستان، بوشهر، بندرعباس و حتی در كیش آیینی به نام گرگیعان برگزار می‌شد. این آیین از دو دهه پیش تاكنون رفته‌رفته كمرنگ‌تر شد و اخیرا با فعالیت خودجوش جمعی در اهواز این آیین دوباره در حال احیا است.
امسال برای سومین سال این آیین در اهواز و ١٠ شهر از استان خوزستان برگزار می‌شود. گرگیعان آیینی رمضانی و كودكانه است كه كودكان بعد از افطار به كوچه‌های شهر می‌رفتند، سنگ بر هم می‌زدند، شعرهای عربی می‌خواندند و صاحبخانه‌ها برای‌شان شیرینی‌هایی كه از قبل آماده كرده بودند را هدیه می‌دهند.
این رسم كودكانه كه نشان از توجه جوامع سنتی به كودك بود متاسفانه اخیرا رنگ باخته بود و در سال‌های اخیر جوانه‌های امید در گوشه و كنار خوزستان نوید احیای این میراث معنوی را می‌دهد.
به باور دكتر ناصر فكوهی از انسان‌شناسان برجسته كشور و استاد دانشگاه تهران، در دوران ما و چارچوب‌های جهانی كه در آن زندگی می‌كنیم به نظر من مهم‌ترین راه، دور نگه داشتن این مناسك از تعلقات مادی، امتیازات اجتماعی و تبدیل شدن آنها به ابزارهایی برای مقاصد مادی و غیرقدسی است: در مورد ماه رمضان روشن است كه پهن كردن سفره‌های اشرافی و تجملی كه در سال‌های اخیر بسیار رایج شده است و مكان‌هایی را به وجود آورده است كه تبادلات گوناگون از جمله تبادلات مالی و اقتصادی و سیاسی انجام بگیرد، یكی از بدترین روش‌هایی است كه مناسك را تخریب می‌كند. سرمایه‌داری در قرن بیستم و به ویژه در آستانه قرن بیست و یكم در حال به وجود آوردن «دین» جدیدی است كه باید به آن نام پول‌پرستی، شهرت‌پرستی، مقام پرستی و غیره داد، و این امر به یك آسیب عمومی و
بی نهایت خطرناك تبدیل شده است كه تمام جوامع كنونی را به‌شدت تهدید می‌كند زیرا قدرت آنومیك بی‌نهایت مخربی را در خود حمل می‌كند از جمله تمام مناسك دینی و آیینی و سنتی نیز در این میان تهدید می‌شوند از این رو فكر می‌كنم یكی از راه‌های مطمئن برای جلوگیری از تخریب مناسك، دور نگه داشتن آنها از تعلقات و امتیازات مادی به هر وسیله‌ای است.
كارشناسان برای كمرنگ شدن و احیای دوباره آیین‌ها دلایل مختلفی را ذكر كرده‌اند اما مهم‌تر نیاز به توجه ویژه توسط افراد خبره و كارشناس را می‌طلبد. انسان‌شناسان بر این باورند كه آیین و مناسك نباید دولتی شوند، چراكه با این كار بزرگ‌ترین آسیب به فرهنگ وارد می‌شود.
اما دولتمردان می‌توانند با مهیا كردن فضای اجرای این مناسك در تسریع یك فرهنگ یا گسترش آن در لایه‌های درونی جامعه نقش مهمی داشته باشند. اتفاقی كه كمتر از سوی دولتمردان شاهدش هستیم.
روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید