1393/4/21 ۱۰:۴۸
امامان معصوم(ع) برآیندِ شجره نبوتاند و ویژگیهای انبیا به صورت فشرده در شاخسارهای امامت پدیدار است. زندگانی پیشوایان شیعه و تاریخ پر افت و خیز تشیع در تاریخ اسلام و تجربه 250 ساله فعالیت مدام ائمه(ع) و اصحاب آنان از جهات گوناگون سزاوار درنگ و مداقه است. نخست از این نظر كه «امام» و پیشوای دینی و اجتماعی در نزد شیعیان، «حجّت خدا» تلقی میشود و همچون رسول الهی برخوردار از مقام «عصمت» است و نیز از این نظر كه آگاهی از چگونگی رفتار و آزمونهای عملی امامان(ع) در موضع فرهنگ، معنویت، جهاد، سیاست و اجتماع برای شیعیان و پیروانشان درسآموز است؛ آنهم در حالیكه همواره از مقام اسلامی و اجتماعی خویش به دور نگاه داشته شدهاند تا از مردم جدا بمانند و در انزوا یا گرفتاری به سر برند و آموزههایشان شناخته و آشكار نگردد.
شخصیت و زندگی امام حسن مجتبی(ع) در آینه آثار
بدون شك آگاهی از ابعاد مختلف وجود پربركت و شریف امام حسن مجتبی(ع) و اندیشه و رفتار و موضعگیریهای ایشان نه تنها برای امّت اسلام و عموم مسلمانان، بلكه برای همه انسانهای طالب كمال و سعادت، رهگشا و آزادیبخش و مفید تواند بود. اندیشههای تابناك و رفتار آن حضرت همانند علی(ع) و همچون فاطمه(س) و به سان سایر امامان، سرمشق است.
نكته حائز اهمیت در سیره و روش امام مجتبی(ع) موضعگیری مهم اجتماعی ایشان در برابر یعنی معاویه است. از آنجا كه دین در دست وی، ابزاری برای نیل به مطامع سیاسی و توسعه قدرت و تثبیت حكومت بود، خلافت را به پادشاهی تغییر داد و آن را موروثی ساخت و به جای تأسی به رسولخدا(ص)، الگوی كسرا و قیصر را در پیش گرفت. او بیشترین خطر را از ناحیه شیعیان بهویژه در عراق احساس كرد كه حیطه نفوذ امام علی(ع) و اهلبیت بود. از اینرو همه توان خویش را برای نابود ساختن فرهنگ علوی به كار برد. پس طبیعی بود كه شیعیان (حامیان و حاملان این فرهنگ) در تیررس انواع فشارهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... قرار گیرند. علامه طباطبایی به حق، دوران حكومت بیست ساله معاویه را «سختترین روزگار شیعه» شمرده است.
حساس‌ترین بخش زندگی امام مجتبی(ع) كه از گذشتههای دور تاكنون مورد چالش و گفتگوی فراوان واقع شده و گاه موجب خردهگیری دوستان كوتهبین و دشمنان مغرض گردیده است، همین ماجرای كنارهگیری اجباری از خلافت است، بهویژه وقتی عملكرد ایشان در برابر معاویه و جهاد امام حسین(ع) علیه یزید و حوادث پس از آن مقایسه میشود، این پرسش، به طور جدّیتری مطرح میشود.
در تحلیل و بررسی عملكرد امام مجتبی(ع) در مواجهه با معاویه باید گفت: اوضاع نامساعد و عوامل گوناگون، موقعیتی پدید آورد كه صلح به عنوان یك مسئله ضروری، بر امام(ع) تحمیل شود؛ بهگونهای كه هر خردمندی در آن موقعیت قرار میگرفت، چارهای جز مسالمت نداشت. از نظر سیاست خارجی، تركیب جبهه مسلمانان چنان بود كه فرو رفتن در جنگ داخلی، دستاوردی جز زیان نداشت و از نظر سیاست داخلی، فقدان جبهه نیرومند و هماهنگ و دارای روحیه، جنگ را بسیار ناموفق و جبرانناپذیر نشان میداد. سپاه امام(ع) از چند گروه پدید آمده بود: شیعیان، باند اموی، گروههایی چون خوارج، شكاكان، سودجویان، قبیلهگرایان و... در كنار سپاهی با این تركیب كه در تمایلات متضاد فرو رفته بود، فتنهگریها و تبلیغات رنگارنگ و فریبكارانه شامیان، چنان وضع را نامتعادل و بحرانی میساخت كه حتی فرماندهان بسیار خوش‌بین را نیز نگران و نومید میكرد.
هر چند امام حسن(ع) با سامان دادن سپاه و اندیشیدن سیاستهای لازم برای جنگ آماده شد، به سبب عدم هماهنگی و اختلاف سپاهیان و توطئههای دشمن، موقعیت را برای چیرگی بر جبهه باطل مناسب نمیدید. بنابراین كوشید تا خردمندانه از وضعیت تحمیلی برای حفظ حق، بهرهبرداری كند. در حقیقت امام حسن(ع) بدون كمترین تغییر در جهت حركت، سنگر مبارزه را تغییر داد. او معاویه را كه مانع نشر حق و عدالت میدانست، هدف قرار داده بود؛ گاه از طریق تجهیز سپاه و گاه از زاویه تدبیر و نرمش.
نرمش قهرمانانه امام حسن(ع) در برابر سیاستبازان و رسواكردن فریب و نیرنگ آنها در استفاده از پوشش اسلام برای فتنهگریها و دغلبازیها، كاری سترگ بود كه از هر كسی برنمیآمد. هنوز بسیاری از متفكران جهان اسلام، صلح آن حضرت و مواد صلحنامه را با اعجاب و تحسین مینگرند و اذعان دارند كه نرمش آن حضرت و كنار زدن پرده نیرنگ از چهره فریبكاران، زمینهساز قیام حماسی امام حسین(ع) و برچیدن بساط دودمان بنیامیه شد.
امام مجتبی(ع) فرزند حماسههای فراموشنشدنی بود و هرگز از كشتهشدن در راه خدا نمیهراسید. آنچه وی را بیمناك ساخته بود، آینده سپاه كوفیان سست‌عنصر بود. سستی رأی آنها تا بدانجا بر امام واضح بود كه فرمود: «به خدا سوگند اگر با معاویه درگیر شوم، اینان گردن مرا گرفته، به صورت اسیر به او تحویل میدهند!» شهادت امام در آن وضعیت به معنای كشتهشدن خلیفه مسلمانان، شكست مركز خلافت و نابودی بسیاری از شیعیان مخلص، حتّی امام حسین(ع) بود.
البته از نظر امام حسن(ع) و هر مصلح حكیمی، باید كوشید موانع بیداری را برطرف ساخت تا جامعه از خواب برخیزد. در كنار تلاشهای روشنگرانه امام(ع)، مهلتی لازم بود تا هویت معاویه و حكومتش برای عامه مردم و حافظه تاریخ روشن شود. امام با آنكه میدانست معاویه بر مواد صلحنامه پایبند نمیماند، قرارداد را به دقت تنظیم كرد تا دشمنان با زیر پا نهادن آن در قلمرو وجدان تاریخی مسلمانان بهویژه اعراب، كوهی از ننگ و بدنامی بر دوش كشند؛ با ناسزاگویی به علی(ع) دشمنی خود را با پیامبر (ص)و همه مسلمانان كه علی(ع) را خلیفه پیامبر (ص) میدانند، نشان دهد؛ سنن اسلام را هتك كند؛ محرّمات قرآن را مرتكب شود؛ آزادگان را نابود سازد و با این كار به همه مسلمانان اعلام كند كه من تنها برای رسیدن به حكومت با شما جنگیدهام.
عملكرد معاویه در این مدت، جامعه را برای درك انحراف موجود آماده ساخت تا از عمق بشورند. سكوت رنجبار امام حسین(ع) در تمام دوران خلافت معاویه نیز بر همین اساس قابل درك است. امام حسن(ع) در همه موقعیتهای زندگیاش همتای پدر و برادر خود شمرده میشود. نوشیدن جام شهادت در موقعیت امام حسین(ع) و حفظ سرمایه زندگی به وسیله صلح در موقعیت امام حسن(ع)، به عنوان دو تدبیر برای جاودان داشتن مكتب و محكوم ساختن دشمن، تنها راهحلّ منطقی و عاقلانه آن وضعیت بودند و جز آن، راه دیگری وجود نداشت.
آلعبا
به هر روی، پیشوای دوم جهان تشیع، امام حسن مجتبی(ع) كه در شمار پنج تن آلعبا و همراهان پیامبر(ص) در داستان مباهله جای دارد، حدود هفت سال از عمر خود را در پرتو تعلیمات و الطاف جد بزرگوارش به سر برد. پس از آن، حدود 30 سال، همراه پدرش زیست و آنگاه ده سال، در دوران سلطنت معاویه، امامت امت را بر دوش داشت.
امتیازات فراوان اخلاقی و فضایل انسانی او پیش اهلسنت و شیعه مشهور است. سیوطی، دانشمند اهلسنت مینویسد: حسن بن علی شخصیتی بزرگوار، بردبار، باوقار، متین، بخشنده و مورد ستایش مردم بود. او به گواهی تاریخ، فردی بسیار دلیر بود و در راه پیشبرد اسلام از هیچگونه جانبازی دریغ نمیورزید. در جنگ جمل، در قلب سپاه دشمن جنگید و در جنگ صفین با دلاوریهای خود، شگفتی همگان را برانگیخت؛ چنانكه امیر مؤمنان(ع) از خطر نابودی نسل پیامبر(ص) سخن به میان آورد و از یارانش خواست او و برادرش حسین(ع) را از ادامه جنگ در قلب دشمن باز دارد. در سال چهلم هجری، مسئولیت رهبری سیاسی و مذهبی جامعه اسلامی را به عهده گرفت و مانند مدیری كارآزموده در راستای تحقق برنامههای پدر بزرگوارش گام برداشت.
به واقع پیش از هر ستایش و هر تجلیلی از آن حضرت، آشنایی با شخصیت و آگاهی از سیره عملی اوست كه نیاز زمان و جامعه ماست. امام حسن را چه به عنوان رهبر و امام و چه در كسوت یك انسان فداكار كه حق مسلّم خویش را در پای مصلحت اسلام و مسلمین قربانی میكند و كسی كه اندیشه و مرام او روحِ جامعه و راهش راه انسانیت و نشاندهنده مقصد و حیات و تمدن امّت اسلام؛ بلكه تمام ملل جهان است، باید شناخت و او را اسوه و الگوی حركت فردی و جمعی قرار داد.
به جرأت میتوان گفت كه هنوز هم امام حسن مجتبی(ع) در میان مسلمانان و غیرمسلمانان غریب و مظلوم است.
پیروزی انقلاب اسلامی ایران، فرصتی مغتنم را برای احیای تفكر اسلامی و رویكرد تازه به معارف آسمانی و وحیانی مندرج در قرآن و كلمات پیشوایان معصوم و عترت طاهرین(ع) بهویژه معارف علوی فراهم آورد. در طول سالهای گذشته و با رونقگیری فعالیتهای علمی و نشرگسترده معارف اهلبیت(ع) از جمله دهها جلد كتاب و صدها مقاله تحقیقی پیرامون شخصیت ظاهری و باطنی، سیره فردی و عبادی، نگرش اجتماعی و منش سیاسی حضرات ائمه معصومین(ع) به رشته تحریر درآمد و با پیگیری نهادها و دستگاههای ذیربط فرهنگی اعم از دولتی و غیردولتی و نیز همت نویسندگان، پژوهندگان، دانشوران و شخصیتهای علمی و دینی ، شمار فراوانی از كارهای ارزنده در عرصه نشر مكتوب به علاقه‌مندان و مخاطبان عرضه گشت.
این تحرك و بالندگی قابل ملاحظه را میتوان نتیجه جهتدهی مثبت به پژوهشهای فرهنگی و هدایت آن در مسیر رفع نیازهای مهم و رفع خلأهای فكری جامعه دانست و آن را یكی از جلوههای شكوفایی علمی شمرد كه در پرتو پشتیبانیهای مادّی و معنوی در قلمرو فرهنگ و باورهای اصیل اسلامی به دست آمده است.
كتاب‌شناسی امام مجتبی(ع)
اكنون نقش اطلاعات و نظامهای اطلاعاتی در پیشبرد جامعه و لزوم تدوین كتابشناسیها با توجه به انبوه منابع، به عنوان بخشی از ابزار اطلاعرسانی بیش از هر زمان دیگر احساس میشود. در زمینه كتاب‌شناسی امام مجتبی(ع) و معرفی آثار نگارش یافته در باب آن حضرت اگرچه آثار مفیدی تدوین شده، اما هر كدام با پوشش بخشی ازمنابع و بعضاً به صورت فهرست واره ارائه شدهاند.
نوشتار حاضر را که با رویکرد معرفی و اطلاع رسانی آثار و تألیفات پیرامون آن امام همام، به نگارش درآمده و در آستانه تولد آن حضرت آماده گشته، تقدیم می كنیم به همه علاقه‌مندان معارف اهل بیت و امیدواریم نویسندگان، پژوهشگران، اندیشمندان، نهادها و مؤسسات و مجموعههای تحقیقی و همه نخبگان و فرهنگسازان جامعه، در خصوص شناخت و معرفی شخصیت ارجمند و مظلوم و همچنان ناشناخته کریم اهل بیت(ع) و تبیین و اجرای اندیشههای آن حضرت گامهای بلندتری بردارند و سیره و رفتار حسنی را هر چه بیشتر در صحنه حیات فردی و اجتماعی تحقق بخشند.
در ادامه و بر اساس گونه‌شناسی کتابهای منتشر شده در زمینه امام مجتبی(ع)، به معرفی گزیده ای از آثار و تالیفات نگارش یافته پیرامون حضرت پرداخته شده است.
زندگانی امام حسن(ع)
«امام حسن(ع): سیره عملی اهل بیت»، عنوان کتاب سیدكاظم ارفع است که نشر فیض كاشانی آن را چاپ کرده و بررسی سیره عملی امام حسن(ع) موضوعی اصلی آن است. در این نوشتار چگونگی ولادت آن حضرت و میزان علاقه پیامبراكرم(ص) به امام حسن(ع) در مقدمه ذكر شده است؛ سپس دوران كودكی امام و در پی آن سیره عملی آن حضرت بیان گردیده و در ادامه گزیدهای از سخنان امام حسن(ع) آمده است. صلح امام و شرایط آن، از مباحثی است كه مورد تحلیل قرار گرفته و در پایان به ذكر نحوه شهادت امام پرداخته شده است.
عباس زریابخوئی(1297ـ1373) و محمدحسین مشایخ فریدنی(1291ـ 1369) در ذیل مدخل «امام حسن مجتبی(ع)» در جلد دوم دایرهالمعارف تشیع، به تفصیل به معرفی «ابومحمد حسن بن علی(ع)» كه در مدینه روز 15 ماه رمضان سال دوم هجری به دنیا آمد، پرداخته‌اند. نویسندگان به زندگینامه، حوادث دوران حكومت، صلح با معاویه، علل صلح و اعقاب آن حضرت اشاره كرده اند.
احمد زمانی نویسنده پرکار در باره امام حسن(ع)، در کتاب «حقایق پنهان: پژوهشی از زندگانی سیاسی امام حسن مجتبی(ع)»، طی پانزده فصل به پژوهشی مستند و تحلیلی درباره زندگانی آن امام ـ از ولادت تا شهادت ـ پرداخته است. اهم موضوعات کتاب وی از این قرار است: طرح رهبری ائمه با استناد به قرآن و روایات، آرمانهای امام حسن(ع) در سه محور رهبری امت اسلامی، محافظت از مؤمنان، ایجاد صلاح و سعادت جامعه؛ دوران كودكی و نوجوانی؛ اظهار محبت پیامبر(ص) به امام حسن(ع) و مشاركت آن حضرت در مباهله و بیعت رضوان، طرح ویژگیهای حسنی، مكارم اخلاق و امتیازات آن امام در پنج محور خصایص ذاتی، موقعیت سیاسی اجتماعی، عصمت، كرامات و دانش؛ تلاش در فتوحات اسلامی و حضور فعال در صحنههای سیاسی دوران 25 ساله خلافت خلفای سه‌گانه و تولیت صدقات و موقوفات جد و پدر، و اداره امور فدك و فداكاری در صفین و همكاری در امور قضایی پدر؛ بررسی امامت و رهبری؛ موضوع صلح و نقد نظر مورخانی چون طبری و ابن قتیبه در این مورد؛ مسمومیت و شهادت مظلومانه، اوج استبداد امویان؛ جنایات بنیامیه و كشتن یاران و اصحاب امام؛ بررسی اتهام ازدواجهای مكرر و طلاقهای پی در پی امام و تجزیه و تحلیل و نقد آن؛ فرزندان امام حسن(ع)؛ چهل حدیث برگزیده از سخنان ایشان؛ كتاب‌شناسی و كتابنامه امام حسن(ع) به زبانهای عربی و فارسی و تركی و اردو و نیز معرفی چند كتاب خطی در اینباره.
«زندگینامه امام حسن(ع)»، موضوع كتاب سیدمهدی آیتاللهی است كه عباس حسن كمال السید آن را به زبان عربی ترجمه کرده و با عنوان «الامام الحسن بن علی(ع)» برای نوجوانان و جوانان تدوین نموده است. عناوین مطالب كتاب عبارتند از: تولد، رشد و تربیت امام؛ داستانهایی از ادب، تقوا، ایمان، صبر و سایر فضایل اخلاقی امام؛ خلافت، توطئهها و دشمنیهای معاویه با امام؛ مقدمات جنگ؛ چگونگی و علت صلح؛ بدعهدی و زیر پا گذاشتن شروط صلح. كتاب با درج ویژگیهای امام حسن(ع) و نیز گزیدهای از سخنان ایشان و چند سؤال از متن به پایان میرسد.
توفیق ابوعلم در کتاب «اهلالبیت، الحسن بن علی»، که انتشارات دارالمعارف قاهره در مصر چاپ كرده، به پژوهشی تاریخی ـ توصیفی درباره زندگانی امام حسن(ع) از ولادت تا شهادت دست زده است. مؤلف با انگیزه پاسخ به درخواست دوست شاعرش، عزیز اباظه كه معتقد بوده در این موضوع، كتاب كم نوشته شده، دست به تألیف این اثر زده است. نویسنده سیره امام، مواضع، خلافت، صفات و آنچه را درباره ایشان گفته شده است، بررسی میكند. وی كه مصری و سنی مذهب است، معتقد است امام حسن از اهلبیت و مشمول آیه تطهیر و مودت است و ویژگیهایی همچون كرم، زهد، تواضع، علم، حلم، بلاغت، جرأت، هیبت، پاسخ نیكو به اهانت و حسن معاشرت در او موج میزند. به تصریح نویسنده، تعداد همسران امام كه پانزده زن بودهاند، در آن زمان امری طبیعی بوده و هدف حضرت از این ازدواجها، تقویت رشتههای دوستی با قبایل و به نیت كار خیر بوده است. نویسنده به منابع اهلسنت در زمینه حدیث، تاریخ و سیره استناد میكند. صلح امام و علل و نتایج آن، از دیگر مباحث كتاب است.
«امام حسن(ع) الگوی زندگی»، عنوان کتاب حبیبالله احمدی است که نشر فاطیما در قم آن را منتشر کرده است و نویسنده در فصل اول آن، از ولادت، نامگذاری، القاب، كنیهها و فرزندان امام حسن(ع) سخن گفته و در فصل دوم به برخی از فضایل آن حضرت مانند عصمت، پارسایی، حق محوری، تبیین دین، اصلاح، و مدیریت وی پرداخته است. جریانهای اجتماعی عصر، توطئه و نفاق معاویه، پیمانشكنی یاران امام، شهادت حجر بن عدی، چگونگی پذیرش پیمان صلح و شهادت امام حسن(ع) در ادامه شرح و بازگو شده است.
محمدباقر انصاری زنجانی، در کتابی با عنوان «اولین میراث مكتوب از حیات امام حسن مجتبی(ع)»، به بررسی زندگی امام از دیدگاه كتاب سلیم بن قیس پرداخته است. وی طی تحقیقات خود، اولین نوشتار مكتوب از حیات امام را كتاب سلیم میداند و از اینرو در ابتدا به زندگی قیس پرداخته و اهمیت و امتیازات كتاب او و نیز نحوه حفظ و سلامت آن از تحریف در قرون اولیه را بیان كرده است. سپس با توجه به روایات منقول از سلیم از پیامبر(ص) و صحابه، به بررسی ایام زندگی امام حسن(ع) پرداخته است. وی ضمن نقل روایات، توضیحاتی كافی در مورد آنها ارائه میدهد.
روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید