از فلسفه ورزی تا داوینچی فیلسوف

1396/3/8 ۰۹:۲۵

فلسفه به یك تعریف، سر و كله زدن خردورزانه مدام با مفاهیم است و از این حیث در كنار روش منطقی یكی از ملموس‌ترین ابزارهای كار فلسفی مفاهیم هستند. مفاهیم فلسفی كه در قالب كلمات و واژه‌ها بیان می‌شوند، اما اموری ساده و سرراست نیستند و هر آن كس كه اندكی با فلسفه‌ورزی یا اساسا مباحث نظری علوم انسانی آشنا باشد، می‌داند كه اتفاقا یكی از دشوارترین و پردامنه‌ترین مباحث در فلسفه همین مفاهیم فلسفی هستند؛ به عبارت روشن‌تر مفاهیم فلسفی به جهات متفاوت اموری لغزان، چندسویه و رهزن اندیشه و فكر هستند كه اتخاذ موضع درباره آنها به دشواری صورت می‌گیرد.

ابزاری برای فلسفه‌ورزی

فلسفه به یك تعریف، سر و كله زدن خردورزانه مدام با مفاهیم است و از این حیث در كنار روش منطقی یكی از ملموس‌ترین ابزارهای كار فلسفی مفاهیم هستند. مفاهیم فلسفی كه در قالب كلمات و واژه‌ها بیان می‌شوند، اما اموری ساده و سرراست نیستند و هر آن كس كه اندكی با فلسفه‌ورزی یا اساسا مباحث نظری علوم انسانی آشنا باشد، می‌داند كه اتفاقا یكی از دشوارترین و پردامنه‌ترین مباحث در فلسفه همین مفاهیم فلسفی هستند؛ به عبارت روشن‌تر مفاهیم فلسفی به جهات متفاوت اموری لغزان، چندسویه و رهزن اندیشه و فكر هستند كه اتخاذ موضع درباره آنها به دشواری صورت می‌گیرد. معنای یك مفهوم در مباحث فلسفی گاه با معنای روزمره آن یا با معنای آن در زمینه‌های دیگر زمین تا آسمان فرق می‌كند. مهم‌تر آن كه گاهی معنای یك مفهوم در حوزه‌های فلسفی متفاوت نیز متغیر است، فراتر از آن گاه یك فیلسوف از یك مفهوم معانی متفاوتی را مراد می‌كند و وقوف نداشتن به این كاربردهای گوناگون باعث می‌شود كه مخاطب دچار كژفهمی و سوءتفاهم شود. در چنین مواردی است كه لزوم یك فرهنگنامه فلسفی ولو عمومی ضروری است. كتاب فرهنگنامه فلسفی نوشته ماریو بونگه كه به تازگی با ترجمه علیرضا امیرقاسمی و به همت نشر اختران منتشر شده، از این حیث حایز اهمیت است.
 این كتاب نه‌تنها ابزار باارزشی چون هر واژه‌نامه خوب دیگر در پیشبرد تحقیق و آموزش است، دو ویژگی دیگر نیز دارد: نخست همان‌گونه كه نویسنده در مقدمه واژه‌نامه به ایجاز اشاره می‌كند، واژه‌نامه‌ای خنثی نیست، هر آینه در انتخاب مدخل‌ها و توصیف و تشریح آنها جهت دارد و با شواهد بسیاری می‌توان گفت این جهتی جز علم نیست. افزون بر این ارجاعات درونی مدخل‌ها به همدیگر صرفا رجوع به مترادفی دیگر نیستند بلكه برای توصیف و تشریح كامل مدخل است. هر مدخل با لحاظ داشتن ارجاعات درونی اغلب مقالات كامل، منسجم و به‌روز هستند كه می‌توانند مساله‌ای را بگشایند و این همه واژه‌نامه را كتابی قابل خواندن می‌سازد. دوم با توجه به قدمت فلسفه و تعدد مكاتب فلسفی طی قرون، واژگان فلسفی اغلب چند معنایی شده‌اند.
 
 

ایران بزرگ: یك اودیسه قرن بیستمی
ریچارد نلسون فرای (١٩٢٠-٢٠١٤ م.) شرق‌شناس و ایران‌شناس برجسته امریكایی و استاد دانشگاه هاروارد آثار متعددی درباره تاریخ و فرهنگ ایران نگاشت كه از آن میان می‌توان به ترجمه تاریخ بخارا، میراث باستانی ایران، عصر زرین فرهنگ ایران، تاریخ باستانی ایران و ویراستاری جلد چهارم از كتاب تاریخ ایران كمبریج اشاره كرد. به تازگی نیز كتاب خاطرات او از سفر در ایران با عنوان اصلی «ایران بزرگ: یك اودیسه قرن بیستمی» با ترجمه شاهرخ باور و ویرایش كاظم فیروزمند به همت نشر نامك منتشر شده است.
 فرای ایران‌شناس بزرگی بود و بیش از ٧٠ سال از زندگی‌اش را صرف مطالعه و پژوهش درباره تاریخ و فرهنگ فلات ایران كرد و یكی از آخرین بازماندگان نسل ایران‌شناسان و شرق‌شناسانی چون آرتور كریستین سن، آرتور پوپ، رومن گیرشمن و آلبرت امستد بود كه شرق‌شناسی را در دانشگاه‌های جهان بنیاد گذاشتند و تالیفات بسیاری درباره فرهنگ و تاریخ ایران داشتند. فرای به زبان‌های فارسی، عربی، روسی، آلمانی، فرانسوی، پشتو، ازبك و تركی مسلط بود و با زبان‌های اوستایی، پهلوی و سغدی آشنایی كامل داشت. تلاش‌های فرای منجر به ایجاد كرسی تدریس مطالعات ایرانی در دانشگاه كلمیبا شد. او گذشته ماوراءالنهر را بیشتر از هركس دیگری می‌شناخت و در منطقه از اعتبار و وجهه علمی بالایی برخوردار بود. اهمیت خاطرات فرای جز آن چه گفته شد، در این است كه او از نخستین دانشورانی بود كه پس از مرگ استالین از روسیه و جمهوری‌های تحت سلطه آن دیدار كرد و توانست از نزدیك شاهد تحولات و تغییرات بزرگ این ناحیه باشد و با روشنفكران روسیه و استادان شرق‌شناس اوراسیا، ایران بزرگ (ایران و افغانستان و تاجیكستان) و دیگر كشورهای منطقه ارتباط نزدیك علمی و تحقیقاتی برقرار كند.

روایتی نو از میرزا
نهضت جنگل و قیام میرزا كوچك‌خان جنگلی یكی از رویدادهای مهم تاریخ معاصر ایران محسوب می‌شود. تاكنون در خصوص این واقعه تاریخی، كتاب‌ها و مقالات متعددی به زبان فارسی و دیگر زبان‌ها به رشته تحریر در آمده و قضاوت‌ها و برداشت‌های گوناگونی نیز درباره آن صورت گرفته است. كتاب تاریخچه میرزاكوچك‌خان: روایتی نو و متفاوت از قیام جنگل نوشته سیدمحمد بحرالعلوم قزوینی یكی از جدیدترین آثاری است كه به تازگی به همت نشر نامك و به كوشش مهدی نورمحمدی منتشر شده است. نویسنده این كتاب از علمای برجسته معاصر ایرانی و از شاگردان آخوند خراسانی است كه در سال ١٣١٤ خورشیدی و در واقعه كشف حجاب و تغییر لباس كه منجر به مخالفت عمومی و كشته شدن عده زیادی از مردم شد، به همراه چند تن از علما دستگیر و دو سال و چهار ماه زندانی شد.
 آیت‌الله بحرالعلوم در این كتاب با ذكر این نكته كه از هنگام ورود میرزا كوچك خان به جنگل تا پایان كار او در انزلی، كسما و آبادی‌های اطراف انزلی حضور داشته، بر این اعتقاد است كه این تاریخچه را بدون دخالت دادن اغراض شخصی و بر اساس مشاهدات و شنیده‌های خود به رشته تحریر در آورده است. كتاب علاوه بر تاریخچه میرزا كوچك خان دو پیوست نیز دارد. پیوست اول زندگی نامه خودنوشت آیت‌الله بحرالعلوم است كه از لحاظ مطالعات رجالی و قزوین‌شناسی بسیار اهمیت دارد. پیوست دوم نیز پژوهشی بدیع در خصوص تبار پدری میرزا كوچك خان به قلم عنایت‌الله مجیدی است كه پیش از این در فصلنامه گزارش میراث به چاپ رسیده است.

لئوناردوی فیلسوف
لئوناردو داوینچی شاید مشهورترین نقاش دنیا باشد یا دست‌كم تابلوی معروفش مونالیزا یا چنان كه مشهورتر است لبخند ژوكوند را همه می‌شناسند. لئوناردو اما فراتر از یك نقاش، مهندس، پژوهشگر و فیلسوفی بزرگ بود كه نیروی خلاقه‌ای بی‌همتا، قریحه و ذوقی بی‌نظیر و حس زیباشناختی‌ای دست‌نیافتنی داشت و در روزگار ما نیز همچنان می‌درخشد و نورافشان است. اما فراتر از آثارش، زندگی لئوناردو نیز فناناپذیر و همچنان پر از معنا و ابهام است. دمیتری مرشكفسكی، نویسنده نامدار روس و پرچمدار مكتب سمبولیسم در ادبیات این كشور با استفاده از منابع عصر خوش زندگی لئوناردو را در داستانی گردآورده كه پس از صد سال هنوز هم بی‌رقیب و بی‌همتاست.
 نویسنده با قلمی توانا و در قالبی پر نقش و نگار از پس و ورای اسطوره لئوناردو به شخصیت و ذات درون این بزرگمرد می‌پردازد و هنرمند را در مقاطع گوناگون زندگی‌اش می‌كاود، از نوجوان تشنه علم و آموزش تا پژوهشگر پر جوش و خروش ریاضیات و هنر و حكیمی كه در خفا و با وجود ممنوعیت و خطر بدن انسان را كالبدشكافی می‌كند. نویسنده روح ناآرام و مزاج دمدمی این پیشاهنگ و پرچمدار دنیای نو را در متن و زمینه عصر و دورانی می‌پژوهد كه تصورات انسان از جهان و خلقت متزلزل و دگرگون شده است. كتاب رمان لئوناردو داوینچی را جواد سید اشرف به فارسی ترجمه كرده و نشر ققنوس آن را منتشر كرده است.
 

منبع: اعتماد