در باب هنر / علی اصغر حکمت

1395/12/8 ۰۹:۱۳

دوره‌ی سلطنت شاه طهماسب به ظهور آثار هنری بسیار برجسته، عصر صفوی را بر دیگر اعصار و قرون برتری بخشیده و شهرت جهانی داده است. آقامیرک و میرمصور از استادان معروف علوی‌نسب آن عصرند که به تذهیب و مینیاتورسازی در کتابخانه‌ی شاهی اشتغال داشته‌اند.

دوره‌ی سلطنت شاه طهماسب به ظهور آثار هنری بسیار برجسته، عصر صفوی را بر دیگر اعصار و قرون برتری بخشیده و شهرت جهانی داده است. آقامیرک و میرمصور از استادان معروف علوی‌نسب آن عصرند که بتذهیب و مینیاتورسازی در کتابخانه‌ی شاهی اشتغال داشته‌اند. تصویر خود شاه به ‌قلم آقا میرک معروف است. از خصایص و امتیازات نسخ خطی خزانه‌یی که در این عصر نگاشته شده همان اهتمام و دقت در تزیین حواشی کتابها باقطع بزرگ است و این امر که به قلم مذهبان نامی صورت کمال یافت در عصر طهماسبی به اوج خود رسید. پس از واقعه‌ی توبه‌ی شاه از معاصی که مورخان زمان تفصیل آن را ثبت کرده‌اند و در (۹۵۲هـ.) اتفاق افتاد و شاه التزام به حفظ ظواهر احکام شرع کرد و ورع و تقوی پیش گرفت، گویند که دیگر توجه و عنایت خود را مصروف هنر نقاشی نفرمود، ولی با این همه وجود دو شاهزاده‌ی هنرمند یکی سام ـ میرزا صاحب تذکره‌ی «تحفه‌ی سامی» برادر شاه و دیگر ابراهیم میرزا برادرزاده‌ی شاه (۹۸۵ هـ.) بنوبت خود به حمایت و تشویق هنرمندان و نقاشان و مذهبان برخاستند و کتابخانه‌های معظم تشکیل دادند که در آنجا خوشنویس ها به تحریر و نقاشها به تذهیب و تصویر کتب خطی اشتغال داشته‌اند.

نسخه نادرالوجود و عدیم‌المثال «هفت اورنگ» سبعه جامی که اکنون در «Freer Gal.» در واشینگتن موجود است، برای ابراهیم میرزا در مشهد که مرکز حکومت او بوده به سال (۹۷۳هـ.) کتابت شده و دارای ۲۸ مجلس مینیاتور می باشد. آن شهر در زمان حکومت او مجمع استادان هنرور بوده است، قاضی احمد منشی قمی در کتاب «گلستان هنر» خود این اساتید را نام می برد.

در زمان شاه طهماسب به امرشاه و شاهزادگان صنعت نقاشی دیواری نیز اشاعه و رواج فراوان یافت، و اساتید نه فقط به تذهیب و تصویر کتب خطی اشتغال داشته‌اند بلکه در تزیین در و دیوار قصور و رسم نقوش زیبا در غرف و حجرات حرم خانه و آئینه‌خانه و نیز هنر شبیه‌سازی نیز هنرنمائی می کرده‌اند.

در این عصر نقاشی و مینیاتورسازی ایران از تبریز و مشهد باطراف بلاد مجاور نشر و بسط یافت و مکتب‌های جدید به تقلید از شیوه اساتید ایرانی از یک سو در آسیای مرکزی (بخارا و سمرقند) رواج حاصل کرد و از سوی دیگر از راه کابل به لاهور و دلهی و اگره راه یافت و پادشاهان گورکانی، همه خاصه اکبر پادشاه، مکتب ایرانی را تقلید و همان شیوه را نقاشان هند نیز پیروی کردند.

مکتب شیراز در قرن دهم

در همان زمان (نیمه دوم قرن شانزدهم میلادی) مکتب شیراز مجدداً احیا گردید و آثاری که در تاریخ تصویر ایران دارای اهمیت است در آن بلده ذوق‌پرور به ظهور رسید. یکی از خطاطان به نام که در آن تاریخ در شیراز می‌زیسته خوشنویسی است به نام منعم‌الدین الاوحدی، از آثار قلمی او نسخه خطی «خمسه» نظامی است که اکنون در کتابخانه بودلیان و تاریخ (۹۱۱ هـ.) دارد. و دیگر نسخه گلستان سعدی است مورخ به ۹۱۹ موجود در موزه بریتانیا، ایضاً نسخه خطی خمسه نظامی است که به تاریخ ۹۴۴ کتابت کرده و در کتابخانه مورگان (Morgan Lib.) موجود است.

در مجالس تصویر و تذهیب در این نسخ ذی قیمت هرچند شیوه قدیم استادان شیرازی را حفظ کرده‌اند ولی آثار اقتباس و نفوذ نقاشی آن عصر نیز در آنها نمایان است.

خوشنویس دیگری در اواسط آن عصر (۹۶۰ هـ.) در شیراز می زیسته به نام مرشد عطار و نسخه نفیسی از کتاب «عجایب المخلوقات» قزوینی به قلم این کاتب به تاریخ ۹۵۲ در کتابخانه دوبلین موجود است که تعداد زیادی تصاویر و نقوش حیوانات و اشجار را محتوی است و از لحاظ ابتکار و ابداع در این رشته ممتاز و تصاویر عجیب و غریب دارد.همچنین نسخه ظریف و ممتاز دیگری از «خمسه» نظامی مورخ ۹۹۲ هـ. در موزه دانشگاه پنسیلوانیا موجود است که مجالس آن از بدایع آثار مکتب شیراز می باشد.

عصر شاه عباس اول

در زمان شاه عباس کبیر(۹۹۶ ـ ۱۰۳۹ هـ.) صنعت ظریف نقاشی و فن جمیل مینیاتورسازی در زمینه مکتب مغولی و تکاملی که بعداً در عصر شاه طهماسب حاصل کرد، همچنان ادامه داشت و استادان هنرمندی بظهور رسیده‌اند که در این فنون آثار بدیع از خود به جای گذاشته‌اند.

در زمان این شاه بزرگ متأسفانه مکتب‌های نقاشی اروپا در ایران تأثیر و نفوذی پیدا کرد. البته ذوق لطیف هنرمندان ایرانی با قریحه موهوب و موروث آن را رنگ و خاصیت محلی بخشیده و هنر خاص ایرانی جلوه نوینی به آن داد.

منبع: روزنامه اطلاعات