نگاهی به مطالعات مهدی‌پژوهی از نقل روایات تا گفتمان مهدویت / امیرحسین شرافت

1393/3/25 ۰۹:۴۹

پژوهشها و مطالعات دینی، یکی از حوزه‌های مطالعاتی عمده و اصلی در طول حیات آدمی بوده است. نقش و جایگاه دین در زندگی انسانها، سبب شده است بشر در طول تاریخ به تأمل جدی در آن بپردازد. میان مطالعات دینی، مطالعات معطوف به آینده جهان و بشر، ویژگی خاصی داشته و همواره شور و اشتیاق بیشتری را برانگیخته است. امید به آینده، همواره برای بشر مطرح بوده و انسانها غالباً در انتظار آینده‌ای نیک بوده‌اند. آینده درخشان و طلایی، خود از آموزه‌های ادیان الهی بوده است.

اشاره: پژوهشها و مطالعات دینی، یکی از حوزه‌های مطالعاتی عمده و اصلی در طول حیات آدمی بوده است. نقش و جایگاه دین در زندگی انسانها، سبب شده است بشر در طول تاریخ به تأمل جدی در آن بپردازد. میان مطالعات دینی، مطالعات معطوف به آینده جهان و بشر، ویژگی خاصی داشته و همواره شور و اشتیاق بیشتری را برانگیخته است. امید به آینده، همواره برای بشر مطرح بوده و انسانها غالباً در انتظار آینده‌ای نیک بوده‌اند. آینده درخشان و طلایی، خود از آموزه‌های ادیان الهی بوده است.

درباره «موعود مصلح» و « حکومت جهانی صالحان در آخرالزمان»، در منابع و کتابهای مقدس پیشینیان ـ اعم از تورات و انجیل و زبور و کتابهای بودا و زرتشت و دیگر کتابهای مذهبی مشهور در بین امّتها ـ و همچنین قرآن مجید، مطالب فراوان و متنوعی بیان شده است؛ تا آنجا كه شاید بتوان گفت هیچ مکتب و مرام و اندیشه‎ای در جهان نیست که ریشه الهی و آسمانی داشته باشد، اما حاوی اشارتی به منجی موعود نباشد. شاید مهمترین دلیل این گستردگی و عمومیت كم‌نظیر، فطری بودن حکومت نهایی و جهانی عدل موعود است كه زمینه‌های ذهنی آن را در میان همه اقوام و نسلها هموار كرده است. به سخن دیگر، انتخاب اصلح و احسن، آن‌‌چنان در نهاد بشر نهادینه است كه گریزی از حكومت صالح و حركت در مسیر تاریخی اصلاح نیست. بدین‏رو ست كه همه کتب مقدس ادیان و مذاهب مختلف جهان، سیمای ملکوتی مصلح جهانی را ترسیم کرده‎ و روح انتظار را در پیروان خود دمیده‎اند.

اندیشه جهانی و فطری «نجات» و «موعود» در همه ادیان و مکاتب گوناگون، نگارش و خلق هزاران اثر ادبی، علمی و تاریخی را در این زمینه باعث شده است و اكنون نیز هر روزه شاهد تألیف و انتشار دهها کتاب، مقاله، رساله و... در این زمینه مبارك هستیم. ویژگی مهم کتابهایی که تا قبل از قرن حاضر درباره موضوع مهدویت نوشته ‎شده است، نقل روایات و احیاناً آیات بوده و کمتر شاهد تأملات عقلی و علمی و اجتماعی در این زمینه هستیم. اما از حدود نیم قرن پیش، محققان و اندیشه‌وران دینی، از زوایای مختلف به این موضوع نگریسته‌اند.

این نوشتار پس از اشاره‌ای به ویژگی آثار کهن، به بازگویی موضوعی پژوهشهایی می‌پردازد که مرتبط با گفتمان مهدویت پدید آمده‌و در مجموعه‌هایی به چاپ رسیده‌اند.

رویکردهای کهن: گردآوری و نقل

در دین گرامی اسلام، بی‎گمان اعتقاد به مهدی موعود و مهدویت در کنار دیگر مسائل اعتقادی، به دست شخص حضرت پیامبر (ص) شکل گرفت و در عصر ائمه (ع) شکوفا گشت. رسول اکرم(ص) گزارش دقیق و لحظه‎ به ‌لحظه قیام آن مصلح جهانی را به نقل از پیک وحی، در صدها حدیث بیان كرده و هیچ نقطه مبهمی را باقی نگذاشته است؛ از سیرت، صورت، نسب، غیبت، ظهور، نشانه‎های ظهور، دوستان، دشمنان، برنامه‌ها، آثار، وقایع و... اعتقاد به مصلح و موعود و منجی آخرالزمان در مکتب شیعه نیز از صدر اسلام به شکلی عمیق و گسترده وجود داشته و یکی از وجوه ممیزه این مکتب شمرده می‌شود.

در باره شخصیت یگانه امام مهدی(عج) از قبل از تولد تاکنون، اندیشمندان و علمای اسلام کتابهای بسیاری نوشته‎اند و بی‌شك آغاز تألیف در این موضوع مهم به عصر ائمه باز می‎گردد. «کتاب سُلَیم بن قَیسِ هِلالی» متوفای سال 90 هجری، تنها اثر مورد اعتماد بر جای مانده از قرن اول هجری است که مؤلف آن احادیثی را از امیر مؤمنان(ع) پیرامون حضرت مهدی(ع) روایت کرده است. پس از وی نیز تعداد بسیاری از محدثان در قرنهای دوم و سوم هجری پیش از تولد مهدی موعود(عج) کتابهای فراوانی تحت نام‌هایی مانند الغیبه، الملاحم، الرجعه، القائم و الملاحم، اخبار المهدی، الفتره و الحیره و... به رشته تحریر درآورده‌ا‌ند و در مواردی نیز به محضر ائمه(ع) عرضه کرده و از تأیید آنان برخوردار شده‌اند.

در دوران غیبت کبری، شکل تألیفات تغییر کرد و آثاری در حجم‎های فربه‌و با توجه به جنبه‎های گوناگون به رشته تحریر درآمد. از این زمان ناقلان آثار و راویان اخبار با تلاشی خستگی‌ناپذیر به گوشه‎ و کنار جهان سفر کردند و روایات رسول اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) را در مجامع حدیثی خود گرد آوردند. کتاب غیبت نعمانی، شامل 500 حدیث معتبر و مورد اعتماد، از جمله آنها است. کتاب ارزشمند کمال الدین و تمام النعمه اثر ارزشمند شیخ صدوق و کتاب الغیبه شیخ طوسی نیز از آثار ماندگار و مرجع این دوره است.

قدما و محدثان كهن، مهمترین وظیفه خود را ثبت و ضبط احادیث و دسته‎بندی آنها برای انتقال به نسل پسین می‌دانستند؛ سیره‎ای که قرنهای متمادی و تا زمان علامه مجلسی ادامه داشت و در نهایت به تألیف بحار‎الانوار انجامید. در این كتاب شریف، گسترده‎ترین مباحث روایی پیرامون مهدویت، همراه با دلایل عقلی و نقلی حضور رسانده است.

ویژگی مهم کتابهایی که تا قبل از قرن حاضر درباره موضوع مهدویت نوشته ‎شده است، نقل روایات و احیاناً آیات بوده و کمتر شاهد تأملات عقلی و علمی و اجتماعی در این مسئله هستیم.

رویکردهای نوین: از تأملات تا گفتمان مهدویت

از حدود نیم قرن پیش، محققان و اندیشه‌وران دینی، از زوایای مختلف به موضوع مهدویت نگریسته‌اند. ورود تأملات عقلی، علمی و اجتماعی به موضوع نگارشهای مهدوی از ویژگیهای آثار جدید است. حتی مفسران قرآن، گاه به طرح دیدگاههای قرآنی پیرامون امام عصر(عج) با رویکردهای نو پرداخته‎اند. نتیجه تلاشهای مزبور که در بستر تاریخی چهارده قرن گذشته شکل گرفته است، خلق هزاران تألیف در قالبهایی مختلف است که بخشی از آن در مجموعه دو جلدی «امام مهدی(عج) در آینه قلم»، پیشتر منتشر شده است؛ مجموعه ای که بیش از 7500 منبع مرتبط با امام مهدی(عج) و مهدویت در آن شناسایی، مأخذشناسی و موضوع‏بندی شده است و برگی سبز از دفتر مبارك آثار مربوط به حضرت قائم(عج) و اندیشه‎ها و دیدگاههای نجات‌بخشی است که گرد وجود مقدس ایشان شکل گرفته است.

رشد این پژوهشها و مواجهه پژوهشگران مسلمان شیعی با دیدگاههای آخرالزمانی اندیشوران و نظریه‌پردازان غرب، به پیدایش پدیده‌ای فکری به نام «گفتمان مهدویت» انجامید. برای شناخت بهتر این پدیده جدید، به مرور اجمالی برخی آثار پژوهشی و تألیفی در حوز‌ه‌های مرتبط با «گفتمان مهدویت» می‌پردازیم که در آنها موضوعاتی امروزی چون: چیستی، خاستگاه، ضرورتها و راهكارهای دكترین مهدویت؛ مهدویت و جنگ تمدنها؛ حكومت جهانی واحد؛ رویارویی جهان‏بینی سكولار با جهان‏بینی توحیدی و ... مطرح می‌شود:

سید‏احمد رهنمایی در کتاب «حكومت جهانی واحد: رویارویی جهان‏بینی سكولار با جهان‏بینی توحیدی»، مبانی اندیشه حكومت واحد جهانی با تطبیق و مقایسه‌اندیشه اسلام و غرب را هدف گرفته و در فصل نخست کتابش، دورنمایی از این اندیشه وبرخی فرضیه‏‌های اساسی آن ارائه کرده و سپس درصدد برآمده تا مبانی تفكر غرب و روایتها و قرائتهای مختلف تفكر غربی برای جهانی‏ شدن را از طریق ارزیابی چهار نظریه پایان تاریخ، دهكده جهانی، نظریه برترین‏ها و نظریه برخورد تمدن‏ها در غرب، بررسی کند.

به باور وی، این نظریه‏‌ها با هدف تحقق حكومت جهانی واحد ارائه شده است. نویسنده مبانی این نظریه‏‌ها و پیامدهای آنها را نقد كرده و در فصل پایانی، از اصول حكومت مهدوی و نظام مورد نظر اسلام دفاع كرده است. به تأکید وی، حكومت جهانی مهدوی، همسو با خواسته‏‌های فطری بشر پیش می‏رود؛ اما نظام سیاسی غرب، مملو از بحران و چالش و انحراف اخلاقی است.

مجتبی عطارزاده، به پژوهش در گفتمان مهدویت از راه بررسی «كارآمدی گفتمان مهدویت در تأمین امنیت جهانی» پرداخته و پژوهش خود را در کتاب سخنرانیها و مقاله‏‌های گفتمان نهم مهدویت، منتشر کرده است.

محمّدحسن قدردان قراملكی پژوهشی دارد با عنوان «دكترین مهدویت و پلورالیسم» که در آن درصدد برآمده برای تحلیل نسبت دکترین مهدویت با پلورالیسم، پس از تعریف اصطلاحات کلیدی (پلورالیسم دینی، اجتماعی و معرفتی و دکترین) و تبیین موضوع بحث، ناسازگاری دکترین مهدویت با پلورالیسم دینی را با برخی ادلـه (آیات و روایات مهدویت) اثبات ‏کند. از نظر وی در تبیین نسبت پلورالیسم اجتماعی با دکترین مهدویت دو دیدگاه متفاوت گزارش می‏شود:

یکی دیدگاه ناسازگارانه که معتقد است دکترین مهدویت، پلورالیسم دینی را بر نمی‏تابد و از نظر نویسنده، دلیل این دیدگاه عمدتاً روایاتی است که بر وجود دو گزینه برای اهل کتاب یعنی اسلام آوردن یا جنگ و قتل دلالت می‏کند.

و نظر دوم، دیدگاه سازگارانه است که اعتقاد دارد دکترین مهدویت، بردباری مذهبی را بر می‏تابد.

نگارنده در تحلیل و بررسی دو دیدگاه، می‏‌کوشد دیدگاه دوم را به دلیل به گفته وی موافقت و مطابقت آن با مبانی قرآنی و امکان تقیید اطلاق روایات قتل؛ بر دیدگاه دیگر ترجیح دهد. در استدلال مزبور، در صورت تعارض روایات قتل و جزیه، اعتبار هر دو ساقط و به اطلاق و عموم ادله دیگر رجوع می‏شود. آخرین بحث وی نیز، در مورد تبیین ناسازگاری دکترین مهدویت با پلورالیسم معرفتی است.

بهروز محمدی‏ منفرد، در دو تحقیق خود با نام «از خدایی انسان تا انسان خدایی: بررسی اومانیسم و اندیشه مهدویت» و «اگزیستانسیالیسم و مهدویت»، از ‏مجموعه آثار دومین همایش بین‏‌المللی دكترین مهدویت، یکی از آموزه‏‌های مهم شیعه ـ یعنی اندیشه مهدویت ـ با یکی از مهمترین مکتب‏های انسان‏شناسی معاصر (یعنی اگزیستانسیالیسم) را مورد ارزیابی قرار داده و تقابل آنها با یکدیگر را بررسی کرده است. نویسنده تلاش كرده تا برخی مفاهیم اساسی مورد اتفاق تعدادی از تأثیرگذاران فیلسوفان وجودی همانند کی‌یر کگارد، راسل، سارتر و یاسپرس را بررسی و در موارد ممکن با اندیشه مهدویت مقایسه كند.

وی مسئله ظهور منجی مصلح را اندیشه‏‌ای فرااسلامی تلقی كرده که در تمامی ادیان الهی و حتی غیر آسمانی ریشه دارد؛ یعنی به باور پیروان تمامی ادیان، روزی منجی مصلحی ظهور خواهد کرد و با قیام در برابر ستمگران، تمام دنیا را از عدل و قسط پر می‏‌کند و آسایش و رفاه را برای همگان به ارمغان می‏آورد. به اذعان نگارنده، این اندیشه از جهت اینکه تحقق‏‌بخش همه اختیارات و امکانات بشر برای رسیدن به جامعه دلخواه و آرمانی است، با تفکر وجودی قرابت دارد.

محمد اخوان در مطلبی با عنوان«مهدویت و جنگ تمدنها» به مقایسه‏ گفتمان مهدویت و نظریه برخورد تمدنهای هانتینگتون مبادرت كرده است. وی ابتدا نظریه‏ جنگ تمدنها و تحلیل و ویژگیهای آن را بیان و سپس نقد و ارزیابی کرده و سپس به طور تفصیل، آموزه‏ شیعی مهدویت را معرفی نموده است. نویسنده در بخش دوم، این تحلیل را شكافته و جوانب آن را مشخص نموده است. دفاع از اصول‏گرایی اسلامی، نگاه فطری به انسان، و دوقطبی شدن جهان، از دیگر مباحث كتاب است. در پی این بررسیها، وی ادعا می‌کند كه نظریه‏ جنگ تمدنها ضعفهای تئوریك دارد.

حمیدرضا اسلامیه در نوشتاری با عنوان «دکترین مهدویت و پایان تاریخ از منظر رنه گنون» در ‏ مقالات برگزیده مجموعه آثار دومین همایش بین‏المللی دكترین مهدویت، به طرح گفتمان مهدویت و حکومت امام مهدی(عج)‏ پرداخته است.

«مهدویت و زبان دین» تألیف حسین الهی‏نژاد است که در آن به اثبات شناختاری بودن قرآن و روایات در جایگاه منابع مهدویت و همچنین اثبات قابل شناخت بودن قضایای مهدویت با دلایل خاص و بیان عوامل شکل‏گیری زبان دین در غرب و نفی آن از ساحت اسلام و مهدویت پرداخته است. نویسنده با هدف دفع اتهام از بی‏معنایی و غیرشناختاری بودن گزاره‏های دینی و مهدویت و مفاهیم همسو با آن، مانند گزاره‏‌ها و قضایای کلامی ناظر به آینده‏‌نگری مهدویت، به مفهوم‏شناسی موعودگرایی، مهدویت، فلسفه‏ دین، زبان دین، مکتب پوزیتیویسم، نماد و سمبلیک و تمثیل‏گرایی در متون دینی پرداخته و برخی رویکردها درباره‏ زبان دین را بیان كرده است. وی نقش باورهای مهدویت مانند امید و امیدواری، اصلاح و اصلاح‏گری را تأثیرگذار می‏‌داند و قرآن و روایات را از نظر عقلی قابل شناخت معرفی می‏‌کند.

پیمان بیگ‏‌محمدی، آزاده قیامی و حدیث نادری در پژوهش خود با عنوان «دكترین مهدویت؛ چیستی، خاستگاه، ضرورتها و راهكارها» که در ‏مجموعه آثار سومین همایش بین‏‌المللی دكترین مهدویت منتشر شده است، درصدد برآمده‌اند تا با تبیین خاستگاه دکترین مهدویت در حوزه‌اندیشه اسلامی، به تحلیل و ارزیابی موقعیت و جایگاه این آموزه در جهان معاصر و بررسی زمینه‌ها و قابلیت‌های کاربردی آن بپردازند.

نویسندگان پس از بررسی مشخصات نظام فکری مهدوی و تفاوت آن با دکترین فکری غرب، به ابعاد عقلانی، دینی و تاریخی و فرهنگی مهدویت و نقش‌آفرینی آن در به سعادت رساندن بشر اشاره می‌کنند. آنها معتقدند با شناسایی قابلیت‌ها و استعدادهای درونی این دکترین می‌توان راهکارهای جاودانه‌سازی و جهانی‌سازی آن را فراهم ساخت. مهمترین شاخصه این دکترین از نظر مؤلفان، توجه به همه ابعاد وجودی بشر است و در مقابل دکترین مهدوی، اندیشه غربی قرار دارد که منحصراً بُعد مادی و غریزی بشر را به کار می‌گیرد. در ادامه، از اهمیت گفتمان مهدویت و راههای گسترش و جهانی‌سازی آن بحث شده است.

«بازار مهدویت در عصر غیبت تابع از گفتمان مدنیت در قانون طبیعت» تألیف محمدجواد جاوید، پژوهشی است درباره نیازمندی بشر معاصر به راهنمای معنوی كه او را از سردرگمی و اشتباهات فكری و غوطه‏‌ور شدن در اصطلاحات و تفسیرهای بی‏‌محتوا برهاند. نویسنده با مفروض برشمردن مسئله حیرانی بشر امروزی، به دنبال یافتن پاسخی به پرسشهای او، به فرضیه‌‏ای پرداخته است با عنوان «گفتمان پیامبری خاتمیت ندارد» و در این فرضیه می‏‌خواهد مباحث مهدویت را نیاز معنوی بشر امروز بشمارد و لذا به گفتمان مهدویت در چهارچوب قوانین طبیعت می‏‌پردازد.

علی ‏اصغر رضوانی در کتاب خود با عنوان «دكترین مهدویت، تنها راه نجات بشر»، به ارزیابی و تحلیل خود از گفتمان مهدویت پرداخته است.

و نهایتاً «عقلانیت در دکترین مهدویت»، نوشته مریم معین‏‌الاسلام است که به ارائه تحلیلی از وضعیت عقلانیت و آسیبها و نواقص آن و نیاز به آموزه‏‌های مهدوی در رفع آسیبهای مزبور پرداخته است. نویسنده ابتدا تعریف و كاركردهای عقل را مورد بحث قرار داده؛ سپس در صدد تحلیل تاریخ عقلانیت و پیوند آن با عصر روشنگری و ظهور مدرنیته و محدوده عقل مدرن، تكامل تاریخی، و نظریه كفایت خرد جمعی برآمده است. وی ضمن نشان دادن ضعفهای عقل ابزاری، بر این باور است که در آموزه‏ مهدویت، میان خرد و دین و عقل و دل، تعارضی نیست و در عصر ظهور، عقل به تكامل می‏‌رسد و در نهایت، در سطح جهانی صلح و عقلانیت محقق می‏‌شود.

روزنامه اطلاعات