1393/3/24 ۱۲:۴۱
ویژگی مهم کتابهایی که تا قبل از قرن حاضر درباره موضوع مهدویت نوشته شده است، نقل روایات و احیاناً آیات بوده و کمتر شاهد تأملات عقلی و علمی و اجتماعی در این زمینه هستیم.
اما از حدود نیم قرن پیش، محققان و اندیشه‌وران دینی، از زوایای مختلف به این موضوع نگریسته‌اند. این نوشتار پس از اشاره‌ای به ویژگی آثار کهن، به بازگویی موضوعی پژوهشهایی می‌پردازد که مرتبط با گفتمان مهدویت پدید آمده و در مجموعه‌هایی به چاپ رسیده‌اند.
ویژگی مهم کتابهایی که تا قبل از قرن حاضر درباره موضوع مهدویت نوشته شده است، نقل روایات و احیاناً آیات بوده و کمتر شاهد تأملات عقلی و علمی و اجتماعی در این زمینه هستیم. اما از حدود نیم قرن پیش، محققان و اندیشه‌وران دینی، از زوایای مختلف به این موضوع نگریسته‌اند. این نوشتار پس از اشاره‌ای به ویژگی آثار کهن، به بازگویی موضوعی پژوهشهایی می‌پردازد که مرتبط با گفتمان مهدویت پدید آمده و در مجموعه‌هایی به چاپ رسیده‌اند.
درباره موعود مصلح و حکومت جهانی صالحان در آخرالزمان، در منابع و کتابهای مقدس پیشینیان ــ اعم از تورات و انجیل و زبور و کتابهای بودا و زرتشت و دیگر کتابهای مذهبی مشهور در بین امّتها ــ و همچنین قرآن مجید، مطالب فراوان و متنوعی بیان شده است؛ تا آنجا که شاید بتوان گفت هیچ مکتب و مرام و اندیشهای در جهان نیست که ریشه الهی و آسمانی داشته باشد اما حاوی اشارتی به منجی موعود نباشد. شاید مهمترین دلیل این گستردگی و عمومیّت کم‌نظیر، فطری بودن حکومت نهایی و جهانی عدل موعود است که زمینه‌های ذهنی آن را در میان همه اقوام و نسل‌ها هموار کرده است. به سخن دیگر، انتخاب اصلح و احسن، آن‌‌چنان در نهاد بشر نهادینه است که گریزی از حکومت صالح و حرکت در مسیر تاریخی اصلاح نیست. بدینرو ست که همه کتب مقدس ادیان و مذاهب مختلف جهان، سیمای ملکوتی مصلح جهانی را ترسیم کرده و روح انتظار را در پیروان خود دمیدهاند.
اندیشه جهانی و فطری «نجات» و «موعود» در همه ادیان و مکاتب گوناگون، نگارش و خلق هزاران اثر ادبی، علمی و تاریخی را در این زمینه باعث شده است و اکنون نیز هر روزه شاهد تألیف و انتشار ده‌ها کتاب، مقاله، رساله و... در این زمینه مبارک هستیم.
رویکردهای کهن: گردآوری و نقل
در دین گرامی اسلام، بیگمان اعتقاد به مهدی موعود و مهدویّت در کنار دیگر مسائل اعتقادی، به دست شخص پیامبر شکل گرفت و در عصر ائمه شکوفا گشت. رسول اکرم (ص) گزارش دقیق و لحظه به لحظه قیام آن مصلح جهانی را به نقل از پیک وحی، در صدها حدیث بیان کرده و هیچ نقطه مبهمی را باقی نگذاشته است؛ از سیرت، صورت، نسب، غیبت، ظهور، نشانههای ظهور، دوستان، دشمنان، برنامه‌ها، آثار، وقایع و... . اعتقاد به مصلح و موعود و منجی آخرالزمان در مکتب شیعه نیز از صدر اسلام به شکلی عمیق و گسترده وجود داشته و یکی از وجوه ممیزه این مکتب شمرده می‌شود.
در ارتباط با شخصیت یگانه امام مهدی (عج) از قبل از تولد تاکنون، اندیشمندان و علمای اسلام کتابهای بسیاری نوشتهاند و بی‌شک آغاز تألیف در این موضوع مهم به عصر ائمه(ع) باز میگردد. «کتاب سُلَیم بن قَیسِ هِلالی» متوفای سال 90 هجری، تنها اثر مورد اعتماد بر جای مانده از قرن اول هجری است که مؤلف آن احادیثی را از امیر مؤمنان (ع) پیرامون حضرت مهدی (ع) روایت کرده است. پس از وی نیز تعداد بسیاری از محدثان در قرنهای دوم و سوم هجری پیش از تولد مهدی موعود (عج) کتابهای فراوانی تحت نام‌هایی مانند الغیبه، الملاحم، الرجعه، القائم و الملاحم، اخبار المهدی، الفتره و الحیره و... به رشته تحریر درآورده‌ا‌ند و در مواردی نیز به محضر ائمه (ع) عرضه کرده و از تأیید آنان برخوردار شده‌اند.
در دوران غیبت کبرا، شکل تألیفات تغییر کرد و آثاری در حجمهای فربه و با توجه به جنبههای گوناگون به رشته تحریر درآمد. از این زمان ناقلان آثار و راویان اخبار با تلاشی خستگی‌ناپذیر به گوشه و کنار جهان سفر کردند و روایات رسول اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) را در مجامع حدیثی خود گرد آوردند. کتاب غیبت نعمانی، شامل 500 حدیث معتبر و مورد اعتماد، از جمله آنها است. کتاب ارزشمند کمال الدین و تمام النعمه اثر ارزشمند شیخ صدوق و کتاب غیبت شیخ طوسی نیز از آثار ماندگار و مرجع این دوره است.
قدما و محدثان کهن، مهمترین وظیفه خود را ثبت و ضبط احادیث و دستهبندی آنها برای انتقال به نسل پسین می‌دانستند؛ سیرهای که قرنهای متمادی و تا زمان علامه مجلسی ادامه داشت و در نهایت به تألیف بحارالانوار انجامید. در این کتاب شریف، گستردهترین مباحث روایی پیرامون مهدویّت، همراه با دلایل عقلی و نقلی حضور رسانده است.
ویژگی مهم کتابهایی که تا قبل از قرن حاضر درباره موضوع مهدویت نوشته شده است، نقل روایات و احیاناً آیات بوده و کمتر شاهد تأملات عقلی و علمی و اجتماعی در این مسئله هستیم.
رویکردهای نوین: از تأملات تا گفتمان مهدویت
از حدود نیم قرن پیش، محققان و اندیشه‌وران دینی، از زوایای مختلف به موضوع مهدویت نگریسته‌اند. ورود تأملات عقلی، علمی و اجتماعی به موضوع نگارشهای مهدوی از ویژگیهای آثار جدید است. حتی مفسران قرآن، گاه به طرح دیدگاههای قرآنی پیرامون امام عصر (عج) با رویکردهای نو پرداختهاند. نتیجه تلاشهای مزبور که در بستر تاریخی چهارده قرن گذشته شکل گرفته است، خلق هزاران تألیف در قالبهایی مختلف است که بخشی از آن در مجموعه دو جلدی «امام مهدی (عج) در آینه قلم»، پیش تر منتشر شده است؛ مجموعه ای که بیش از 7500 منبع مرتبط با امام مهدی (عج) و مهدویّت در آن شناسایی، مأخذشناسی و موضوعبندی شده است و برگی سبز از دفتر مبارک آثار مربوط به حضرت قائم (عج) و اندیشهها و دیدگاههای نجات‌بخشی است که گرد وجود مقدس ایشان شکل گرفته است.
رشد این پژوهشها و مواجهه پژوهشگران مسلمان شیعی با دیدگاههای آخرالزمانی اندیشوران و نظریه‌پردازان غرب، به پیدایش پدیده‌ای فکری به نام «گفتمان مهدویت» انجامید. برای شناخت بهتر این پدیده جدید، به مرور اجمالی برخی آثار پژوهشی و تالیفی در حوز‌ه‌های مرتبط با «گفتمان مهدویّت» می‌پردازیم که در آنها موضوعاتی امروزی چون: چیستی، خاستگاه، ضرورتها و راهکارهای دکترین مهدویت؛ مهدویت و جنگ تمدنها؛ حکومت جهانی واحد؛ رویارویی جهانبینی سکولار با جهانبینی توحیدی و ... مطرح می‌شود:
سیّداحمد رهنمایی در کتاب «حکومت جهانی واحد: رویارویی جهانبینی سکولار با جهانبینی توحیدی»، مبانی اندیشه حکومت واحد جهانی با تطبیق و مقایسه اندیشه اسلام و غرب را هدف گرفته و در فصل نخست کتابش، دور نمایی از این اندیشه وبرخی فرضیههای اساسی آن ارائه کرده و سپس درصدد برآمده تا مبانی تفکر غرب و روایتها و قرائتهای مختلف تفکر غربی برای جهانی شدن را از طریق ارزیابی چهار نظریه پایان تاریخ، دهکده جهانی، نظریه برترینها و نظریه برخورد تمدنها در غرب، بررسی کند. به باور وی، این نظریهها با هدف تحقق حکومت جهانی واحد ارائه شده است. نویسنده مبانی این نظریهها و پیامدهای آنها را نقد کرده و در فصل پایانی، از اصول حکومت مهدوی و نظام مورد نظر اسلام دفاع کرده است. به تاکید وی، حکومت جهانی مهدوی، همسو با خواستههای فطری بشر پیش میرود؛ اما نظام سیاسی غرب، مملو از بحران و چالش و انحراف اخلاقی است.
مجتبی عطارزاده، به پژوهش در گفتمان مهدویت از راه بررسی «کارآمدی گفتمان مهدویت در تأمین امنیت جهانی» پرداخته و پژوهش خود را در کتاب سخنرانی‌ها و مقالههای گفتمان نهم مهدویت، منتشر کرده است.
محمّدحسن قدردان قراملکی پژوهشی دارد با عنوان «دکترین مهدویت و پلورالیسم» که در آن درصدد برآمده برای تحلیل نسبت دکترین مهدویت با پلورالیسم، پس از تعریف اصطلاحات کلیدی (پلورالیسم دینی، اجتماعی و معرفتی و دکترین) و تبیین موضوع بحث، ناسازگاری دکترین مهدویت با پلورالیسم دینی را با برخی ادلـه (آیات و روایات مهدویت) اثبات کند. از نظر وی در تبیین نسبت پلورالیسم اجتماعی با دکترین مهدویت دو دیدگاه متفاوت گزارش می‌شود: یکی دیدگاه ناسازگارانه که معتقد است دکترین مهدویت، پلورالیسم دینی را بر نمیتابد و از نظر نویسنده، دلیل این دیدگاه عمدتاً روایاتی است که بر وجود دو گزینه برای اهل کتاب یعنی اسلام آوردن یا جنگ و قتل دلالت میکند. و نظر دوم، دیدگاه سازگارانه است که اعتقاد دارد دکترین مهدویت، بردباری مذهبی را بر میتابد. نگارنده در تحلیل و بررسی دو دیدگاه، میکوشد دیدگاه دوم را به دلیل به گفته وی موافقت و مطابقت آن با مبانی قرآنی و امکان تقیید اطلاق روایات قتل؛ بر دیدگاه دیگر ترجیح دهد. در استدلال مزبور، در صورت تعارض روایات قتل و جزیه، اعتبار هر دو ساقط و به اطلاق و عموم ادله دیگر رجوع می‌شود. آخرین بحث وی نیز، در مورد تبیین ناسازگاری دکترین مهدویت با پلورالیسم معرفتی است.
بهروز محمّدی منفرد، در دو تحقیق خود با نام "از خدایی انسان تا انسان خدایی: بررسی اومانیسم و اندیشه مهدویت" و "اگزیستانسیالیسم و مهدویت"، از مجموعه آثار دومین همایش بینالمللی دکترین مهدویت، یکی از آموزههای مهم شیعه ــ یعنی اندیشه مهدویت ــ با یکی از مهمترین مکتبهای انسانشناسی معاصر ــ یعنی اگزیستانسیالیسم ــ را مورد ارزیابی قرار داده و تقابل آنها با یکدیگر را بررسی کرده است. نویسنده تلاش کرده تا برخی مفاهیم اساسی مورد اتفاق تعدادی از تأثیرگذاران فیلسوفان وجودی همانند کی‌یر کگارد، راسل، سارتر و یاسپرس را بررسی و در موارد ممکن با اندیشه مهدویت مقایسه کند. وی مسئله ظهور منجیِ مصلح را اندیشهای فرا اسلامی تلقی کرده که در تمامی ادیان الهی و حتی غیر آسمانی ریشه دارد؛ یعنی به باور پیروان تمامی ادیان، روزی منجی مصلحی ظهور خواهد کرد و با قیام در برابر ستمگران، تمام دنیا را از عدل و قسط پر میکند و آسایش و رفاه را برای همگان به ارمغان میآورد. به اذعان نگارنده، این اندیشه از جهت این که تحققبخش همه اختیارات و امکانات بشر برای رسیدن به جامعه دلخواه و آرمانی است، با تفکر وجودی قرابت دارد.
محمّد اخوان در مطلبی با عنوان"مهدویت و جنگ تمدنها" به مقایسه گفتمان مهدویت و نظریه برخورد تمدنهای هانتینگتون مبادرت کرده است. وی ابتدا نظریه جنگ تمدنها و تحلیل و ویژگیهای آن را بیان و سپس نقد و ارزیابی کرده و سپس به طور تفصیل، آموزه شیعی مهدویت را معرفی نموده است. نویسنده در بخش دوم، این تحلیل را شکافته و جوانب آن را مشخص نموده است. دفاع از اصولگرایی اسلامی، نگاه فطری به انسان، و دو قطبی شدن جهان، از دیگر مباحث کتاب است. در پی این بررسیها، وی ادعا می کند که نظریه جنگ تمدنها ضعفهای تئوریک دارد.
حمیدرضا اسلامیه در نوشتاری با عنوان "دکترین مهدویت و پایان تاریخ از منظر رنه گنون" در مقالات برگزیده مجموعه آثار دومین همایش بینالمللی دکترین مهدویت، به طرح گفتمان مهدویت و حکومت امام مهدی (عج) پرداخته است.
«مهدویت و زبان دین» تالیف حسین الهینژاد است که در آن به اثبات شناختاری بودن قرآن و روایات در جایگاه منابع مهدویت و همچنین اثبات قابل شناخت بودن قضایای مهدویت با دلایل خاصّ و بیان عوامل شکلگیری زبان دین در غرب و نفی آن از ساحت اسلام و مهدویت پرداخته است. نویسنده با هدف دفع اتهام از بیمعنایی و غیرشناختاری بودن گزارههای دینی و مهدویت و مفاهیم همسو با آن، مانند گزارهها و قضایای کلامی ناظر به آیندهنگری مهدویت، به مفهومشناسی موعودگرایی، مهدویت، فلسفه دین، زبان دین، مکتب پوزیتیویسم، نماد و سمبلیک و تمثیلگرایی در متون دینی پرداخته و برخی رویکردها درباره زبان دین را بیان کرده است. وی نقش باورهای مهدویت مانند امید و امیدواری، اصلاح و اصلاحگری را تأثیرگذار میداند و قرآن و روایات را از نظر عقلی قابل شناخت معرفی میکند.
پیمان بیگمحمّدی، آزاده قیامی و حدیث نادری در پژوهش خود با عنوان «دکترین مهدویت؛ چیستی، خاستگاه، ضرورتها و راهکارها» که در مجموعه آثار سومین همایش بینالمللی دکترین مهدویت منتشر شده است، درصدد برآمده‌اند تا با تبیین خاستگاه دکترین مهدویت در حوزه اندیشه اسلامی، به تحلیل و ارزیابی موقعیت و جایگاه این آموزه در جهان معاصر و بررسی زمینه‌ها و قابلیت‌های کاربردی آن بپردازند. نویسندگان پس از بررسی مشخصات نظام فکری مهدوی و تفاوت آن با دکترین فکری غرب، به ابعاد عقلانی، دینی و تاریخی و فرهنگی مهدویت و نقش‌آفرینی آن در به سعادت رساندن بشر اشاره می‌کنند. آنها معتقدند با شناسایی قابلیت‌ها و استعدادهای درونی این دکترین می‌توان راهکارهای جاودانه‌سازی و جهانی‌سازی آن را فراهم ساخت. مهمترین شاخصه این دکترین از نظر مولفان، توجه به همه ابعاد وجودی بشر است و در مقابل دکترین مهدوی، اندیشه غربی قرار دارد که منحصراً بعد مادی و غریزی بشر را به کار می‌گیرد. در ادامه، از اهمیت گفتمان مهدویت و راههای گسترش و جهانی‌سازی آن بحث شده است.
«بازار مهدویت در عصر غیبت تابع از گفتمان مدنیت در قانون طبیعت» تالیف محمّدجواد جاوید، پژوهشی است درباره نیازمندی بشر معاصر به راهنمای معنوی که او را از سردرگمی و اشتباهات فکری و غوطهور شدن در اصطلاحات و تفسیرهای بیمحتوا برهاند. نویسنده با مفروض برشمردن مسئله حیرانی بشر امروزی، به دنبال یافتن پاسخی به پرسشهای او، به فرضیهای پرداخته است با عنوان 'گفتمان پیامبری خاتمیت ندارد' و در این فرضیه میخواهد مباحث مهدویت را نیاز معنوی بشر امروز بشمارد و لذا به گفتمان مهدویت در چهارچوب قوانین طبیعت می‌پردازد.
علی اصغر رضوانی در کتاب خود با عنوان "دکترین مهدویت، تنها راه نجات بشر"، به ارزیابی و تحلیل خود از گفتمان مهدویت پرداخته است.
و نهایتا، "عقلانیت در دکترین مهدویت"، نوشته مریم معینالاسلام است که به ارائه تحلیلی از وضعیت عقلانیت و آسیبها و نواقص آن و نیاز به آموزههای مهدوی در رفع آسیبهای مزبور پرداخته است. نویسنده ابتدا تعریف و کارکردهای عقل را مورد بحث قرار داده؛ سپس در صدد تحلیل تاریخ عقلانیت و پیوند آن با عصر روشنگری و ظهور مدرنیته و محدودهی عقل مدرن، تکامل تاریخی، و نظریهی کفایت خرد جمعی برآمده است. وی ضمن نشان دادن ضعفهای عقل ابزاری، بر این باور است که در آموزه مهدویت، میان خرد و دین و عقل و دل، تعارضی نیست و در عصر ظهور، عقل به تکامل میرسد و در نهایت، در سطح جهانی صلح و عقلانیت محقق می‌شود.
خبرگزاری ایبنا
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید