مغز متفكر اسلامی / امیرحسین شرافت - بخش پنجم

1393/2/16 ۰۹:۱۶

نویسندگان در انگیزه خود از تألیف این اثر، از استاد مطهری به عنوان متفكر، اندیشمند و فیلسوف شهیر اسلامی كه به خوبی توانست به عنوان یك معلم و مبلغ دینی به دین‌شناسی و اسلام‌شناسی دست یابد و با شناخت نیازهای زمان و پاسخگویی به پرسشهای نسل جوان، نقش مؤثری ایفا كند و واقع‌گرایانه به بازشناسی و بازسازی اندیشه اسلامی بپردازد و همه توجه خویش را به دفاع تحلیلی و برهانی از آموزه‌های دینی و ارزشهای اسلامی و پارادایم‌های فرهنگ دینی در جامعه بپردازد، یاد می‌كنند و با تأكید بر جاودانه بودن اندیشه وی، معتقدند كه پس از شهادت نیز، آثار نوشتاری و گفتاری مطهری در زمینه‌های كلامی، فلسفی، عرفانی، اجتماعی و تفسیری، پویا، بالنده و پاسخگوست و جزو مبانی فكری نظام اسلامی می‌باشد.

نویسندگان در انگیزه خود از تألیف این اثر، از استاد مطهری به عنوان متفكر، اندیشمند و فیلسوف شهیر اسلامی كه به خوبی توانست به عنوان یك معلم و مبلغ دینی به دین‌شناسی و اسلام‌شناسی دست یابد و با شناخت نیازهای زمان و پاسخگویی به پرسشهای نسل جوان، نقش مؤثری ایفا كند و واقع‌گرایانه به بازشناسی و بازسازی اندیشه اسلامی بپردازد و همه توجه خویش را به دفاع تحلیلی و برهانی از آموزه‌های دینی و ارزشهای اسلامی و پارادایم‌های فرهنگ دینی در جامعه بپردازد، یاد می‌كنند و با تأكید بر جاودانه بودن اندیشه وی، معتقدند كه پس از شهادت نیز، آثار نوشتاری و گفتاری مطهری در زمینه‌های كلامی، فلسفی، عرفانی، اجتماعی و تفسیری، پویا، بالنده و پاسخگوست و جزو مبانی فكری نظام اسلامی می‌باشد. از این رو همه پژوهندگان ساخت اندیشه دینی و مشتاقان حوزه‌های فرهنگی، خود را نیازمند مطالعه آثار او دانسته و كتابهای وی را پشتوانه نظری و اندیشه‌هایش را كلید رمزگشای جهان‌بینی اسلامی قلمداد می‌كنند.

از نظر نگارندگان، استاد مطهری با درك درست و همه‌جانبه از دین و نیازهای زمان از یك سو، و شناسایی توطئه‌های خزنده و پنهان فرهنگی دشمنان مغرض، و در بستر زمینه‌سازی‌های خطرناك دوستان جاهل از دیگر سو، توانست به رسالت خطیر خویش عمل كند و در این موقعیت حساس، راه و روش و اندیشه او الگوی مناسب و سازنده‌ای برای نسلهای جدید به ویژه عالمان حوزوی و روشن‌فكران دانشگاهی است.

حسن یوسفی اشكوری، (1328ـ) كتاب «نقدی بر كتاب شهید مطهری افشاگر توطئه...» را توسط شركت سهامی انتشار در سال 1364 منتشر ساخت. كتاب مزبور در نقد كتاب «شهید مطهری افشاگر توطئه، تأویل ظاهر دیانت به باطن الحاد و مادیت» به ضمیمه نقدی از شهید مطهری بر اسلام‌شناسی دكتر شریعتی است كه به وسیله علی ابوالحسنی ـ كه به گفته برخی دغدغه اصلی‌اش مشروطه مشروعه و شیخ فضل‌الله نوری بود ـ چاپ و منتشر شده است.

به نظر بسیاری، استاد مطهری در طول حیاتش هرگز مستقیماً مطلبی علیه شریعتی ننوشت. پس از شهادت او، علی ابوالحسنی (معروف به مُنذر، 1334 ـ 1390) با مطالعه مكتوبات ایشان، بسیاری از یادداشتهای او از جمله حاشیه‌نویسی او بر چندین كتاب شریعتی را منتشر كرد و با انتشار كتابی به نام «شهید مطهری، افشاگر توطئه؛ تأویل «ظاهر» دیانت به «باطن» الحاد و مادیتی»، برای اولین بار یادداشتهای استاد مطهری علیه دكترشریعتی را منتشر كرد. این كتاب جدل‌برانگیز كه در سال 1362 منتشر شد، از اولین كتابهای چاپ شدة ضدشریعتی بود كه در نسخه‌هایی در قم چاپ و توزیع شد.

به اعتقاد برخی، او تفاوتهای آن دو را روشن و برجسته كرد. محمدرضا فاكر بانی چاپ كتاب ابوالحسنی بود. حسن یوسفی اشكوری در سال 1364 پاسخی انتقادی بر آن نوشت. كتاب حاضر كه به مناسبت هشتمین سالگرد درگذشت دكتر علی شریعتی نگارش یافته است، پیشتر در 22 قسمت در آذر سال 1362 به صورت سلسله مقالاتی در نشریه پیام‌ هاجر چاپ شده است. عناوین بخشهای كتاب به شرح زیر است: بدعت، اسلام و فقاهت، متفكران اسلامی و غرب زدگی؛‌ آیا «فرقان» زاییدة تعالیم دكتر شریعتی بوده است؟ علل مخالفت برخی از علما با روشنفكران، شیخ فضل‌الله نوری و پروتستانتیسم اسلامی، تاریخ غرب در دیدگاه دكتر شریعتی اصول فكری دكتر شریعتی و پروتستانتیسم اسلامی، و انگیزه نویسنده در دفاع از مرتضی مطهری و شریعتی، همایون، ماسینیون.

شهید مطهری و پوپر

«اسلام و لیبرالیسم: مبانی نظری لیبرالیسم از دیدگاه شهید مطهری و پوپر» عنوان پژوهش عبدالخالق محمدی است كه با راهنمایی سید صادق حقیقت، به بررسی و تحلیل اجمالی و انتقادی مبانی نظری لیبرالیسم از دیدگاه آیت‌الله مرتضی مطهری به عنوان نماینده اسلام و كارل پوپر (1902ـ 1994) به عنوان نماینده فلسفه غرب پرداخته است. پژوهش‌وارة حاضر در قالب چهار فصل تنظیم شده است: در فصل اول به طرح مفاهیم و چارچوب نظری بحث پرداخته است. در این فصل ابتدا توضیحی از مفهوم فلسفه سیاسی یا تفكیك فلسفه سیاسی اسلام و غرب ارائه شده؛ سپس به توضیح مفهومی و بررسی تاریخی لیبرالیسم پرداخته شده است. در این بخش، تولد و سیر تكامل لیبرالیسم به تفكیك سه مرحله مهم (لیبرالیسم كلاسیك، مردم سالار و نئولیبرالیسم) پی گرفته شده است.

در فصل دوم، ضمن استقصا از مبانی لیبرالیسم، پنج مبنا برای لیبرالیسم برشمرده شده است: نظریه حقوق طبیعی،‌ اومانیسم، عقل‌گرایی،‌ تجربه‌گرایی و اصالت فرد؛ سپس به بررسیهای مفهومی و تاریخی هر یك و نقش آن در اندیشه لیبرالیسم اشاره شده است. در فصل سوم نظریات عقل‌گرایی، تجربه گرایی و فردگرایی را از دیدگاه كارل پوپر مورد نقد و بررسی قرار داده؛‌ نتیجه‌گیری شده كه نقد پوپر از دو نظریه شناخت‌شناسی فوق، به نفی آن دو و پیشنهاد نظریه شناخت‌شناسی خردگرایی انتقادی خواهد انجامید. در پایان فصل نیز، اصالت فرد را از دیدگاه پوپر بررسی كرده است. در فصل چهارم ضمن نقد نظریات عقل‌گرایی و تجربه‌گرایی، نظریه شناخت استاد مطهری را مطرح نموده و سرانجام فردگرایی را از دیدگاه وی مورد نقد و بررسی قرار داده؛ به اثبات اصالت هم فرد و هم جامعه، از دیدگاه شهید مطهری رسیده است.

پژوهشگر سعی وافری داشته تا در جای‌جای این فصل به مقایسه و نسبت‌سنجی اندیشه سیاسی اسلام و لیبرالیسم با توجه به مبانی نظری لیبرالیسم از دیدگاه مطهری و پوپر بپردازد. در نهایت، تحت عنوان نسبت فلسفه سیاسی اسلام و لیبرالیسم، سخن‌نهایی این مطالعه گفته شده است كه عبارت است از: نسبت عموم و خصوص من وجه میان اندیشه سیاسی اسلام و لیبرالیسم.

عدالت اجتماعی

یكی از دغدغه‌ها و دلمشغولی‌های شهید مطهری در نوشته‌ها و سخنرانیهایش حوزه بسیار مهم و كاربردی عدالت اجتماعی بوده است كه موضوعاتی چون: عدل كلی، نسبیت عدالت، دیدگاه مبتنی بر جبری بودن حركت زمان و تاریخ و مسأله عدالت، جایگاه عدالت در حكومت، عدالت اجتماعی، عدالت از نظر علی(ع) و... را شامل می‌شود. وی در مقاله «بررسی نظریه نسبیت عدالت» كه در كتاب اسلام و مقتضیات زمان چاپ شده، به بررسی نقد دیدگاه نسبیت عدالت و اثبات مطلق بودن آن در همه زمان و مكانها پرداخته است. در نوشتار مزبور كه بخشی از سخنرانی استاد مطهری در موضوع اسلام و مقتضیات زمان است، به بحث در مورد اهمیت و كاركردهای عدالت پرداخته شده و نیاز به آن به عنوان یك نیاز ثابت حتی در صورت تغییر جوامع مورد شرح و بررسی قرار گرفته است.

وی ابتدا به بیان معنای لغوی و اصطلاحی نسبیت پرداخته و پس از آن، با توجه به نسبی بودن بسیاری از امور و با توجه به معانی مختلف عرضه شده از عدالت، به نقد و ارزیابی نظریه نسبیت عدالت پرداخته است. وی مفهوم عدالت به معنای مساوات را نیز نقد نموده و مواردی از نقض در این زمینه را ذكر كرده است. مقاله «جبر زمان و مسأله عدالت»، نیز نقد دیدگاه مبتنی بر جبری بودن حركت زمان و تاریخ است. در این نوشتار كه قسمتی از سخنرانی شهید مطهری در زمینه اسلام و مقتضیات زمان است، با استفاده از ادله عقلی، فلسفی و قرآنی به نقد و ارزیابی دیدگاههای برخی از فلاسفه غربی به ‌ویژه كمونیست‌ها در زمینه جبری بودن زمان و سرنوشت بشر پرداخته شده است. نویسنده برای حوادث تاریخی كه در طول تاریخ برای انسانها واقع می‌شود، دلایل گوناگونی قائل شده و معتقد است زمان به تدریج تكامل پیدا كرده و به سوی اعتدال و عدالت پیش خواهد رفت و اگر جبر زمان به این معنی باشد، تا حدی قابل قبول است. وی با استناد به قانون علت و معلول، به این نتیجه می‌رسد كه هرگاه علل ایجاد كننده تحول در جامعه تغییر پیدا كند،‌ سرنوشت جامعه نیز تغییر خواهد كرد.

شهید مطهری در نوشتاری با عنوان «مفهوم عدالت، و رد نظریه نسبیت عدالت» كه بخشی از سخنرانی‌اش در زمینه اسلام و مقتضیات زمان است، با توجه به معانی مختلف عدالت و معنای مورد نظر خود، به نقد و ارزیابی نظریه نسبیت عدالت پرداخته است. نویسنده به پیامدهای متفاوت بودن عدالت و اجرای آن در هر زمانی اشاره كرده و معتقد است اگر برای عدالت ثبات در نظر نگیریم و آن را امری نسبی بدانیم، حقوق فرد و جامعه به خطر می‌افتد. وی همچنین به آثار منفی قائل شدن تبعیض بین افراد اشاره كرده و حقوق متقابل حاكم و رعیت و وظایف آنان در قبال هم را با توجه به آموزه‌های سیاسی اسلام بیان كرده است. وی عدالت را پایه حقوق طبیعی، واقعی و فطری فرد و اجتماع دانسته و بر این اساس نسبی بودن آن را مورد خدشه قرار داده است.

«حكومت و عدالت» عنوان مقاله شهید مطهری در شماره‌های 132 تا 135 مجله درسهایی از مكتب اسلام در سال 1350 است كه در آن به شرح و بررسی جایگاه عدالت در حكومت با توجه به دیدگاههای امام‌علی(ع) در نهج‌البلاغه پرداخته است. این مطلب كه بخشی از كتاب «سیری در نهج‌البلاغه» نیز است، بررسی رویكرد حكومت علوی به حقوق مردم و اجرای عدالت اجتماعی را پی گرفته است.

روزنامه اطلاعات