کشف نخستین اثر انگشت ساکنان شهر سوخته

1394/11/11 ۰۸:۴۵

مقدار زیادی آثار انگشت انسان‌های باستان در محوطه کارگاه آزمایشگاهی تولید سفال «تپه‌دشت» شهر سوخته سیستان و بلوچستان کشف شده که می‌تواند کمک زیادی در رفع برخی از ابهامات این شهر کند. علاوه بر این، آثار انگشت کشف شده می‌تواند در تعیین جنسیت و سن افراد شاغل در این کارگاه‌ها مؤثر واقع شود. گفته می‌شود، محوطه باستانی «تپه‌دشت» در دوره‌های دوم، سوم و چهارم استقرار در شهر سوخته یعنی حوالی سال 2900 قبل از میلاد به بعد در حوزه تولید سفال فعال بوده است.

محمد فرتوت عنایت: مقدار زیادی آثار انگشت انسان‌های باستان در محوطه کارگاه آزمایشگاهی تولید سفال «تپه‌دشت» شهر سوخته سیستان و بلوچستان کشف شده که می‌تواند کمک زیادی در رفع برخی از ابهامات این شهر کند. علاوه بر این، آثار انگشت کشف شده می‌تواند در تعیین جنسیت و سن افراد شاغل در این کارگاه‌ها مؤثر واقع شود. گفته می‌شود، محوطه باستانی «تپه‌دشت» در دوره‌های دوم، سوم و چهارم استقرار در شهر سوخته یعنی حوالی سال 2900 قبل از میلاد به بعد در حوزه تولید سفال فعال بوده است.

«مهدی مرتضوی» رئیس دانشکده باستان‌شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان و سرپرست گروه باستان‌شناسی«تپه‌دشت» شهرسوخته در گفت‌و‌گو با «ایران» به حفاری این محوطه باستانی برای بازسازی روند تولید سفال در دوران شهرنشینی شهر سوخته اشاره کرد و افزود: تاکنون سه بار این تپه حفاری شده و نتایج مختلفی نیز به دست آمده است.

وی که در فصل سوم حفاری «تپه‌دشت» آثار و شواهد تازه‌ای از مراحل مختلف تولید سفال یافته شده که یکی از شاخص‌ترین آنها مواد خامی برای رنگ آمیزی سفال بوده است، اظهارداشت: اطلاعی نداریم که آیا این مواد خام تاکنون در محوطه‌های باستانی دیگری نیز کشف شده یا خیر، اما بر این باور هستیم که از این مواد برای رنگ‌آمیزی روی سفال استفاده می‌شده است.  مرتضوی در توضیح بیشتر این مواد خام، با بیان اینکه یکی از مراحل تولید سفال، نقش نگاری یا نقش‌اندازی روی سفال است، گفت: تاکنون مشخص نشده که سفال‌های این دوره چگونه رنگ آمیزی می‌شده، اما به احتمال زیاد این مواد خامی که اخیراً پیدا شده، یک «کانی» است که رنگ های روشن و تیره تولید می‌کند و این کانی نیز بقدری رنگ دهی دارد که حتی مواد خام آن موقع جابه‌جایی از محل حفاری، روی دستمان نیز رنگ داد. به طور قطع این مسأله در فصل‌های بعد کاوش روشن‌تر خواهد شد، اما تا حالا نشنیده‌ایم که نظیر این مواد خام در شهرسوخته یا محوطه‌های اقماری آن کشف شده باشد.

«تپه دشت» کارگاه تولید سفال

رئیس دانشکده باستان‌شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان درباره دلایل اثبات کارگاهی بودن کاربری محوطه «تپه دشت» افزود: آنچه به ما کمک می‌کند که مطمئن شویم اینجا کار تولید انجام می‌شده، یکی یافتن تأسیسات تولید یا همان کوره پخت سفال است، دیگری دورریزهای مراحل ساخت و همچنین مواد تولید یا مواد خام نظیر خاک رس است که باز هم در حفاری‌ها کشف شده است. علاوه بر اینها کارهای نیمه تمام و کالاهای نامرغوب و دفرمه شده سفال نیز کشف شده که همه نشان دهنده کارگاهی بودن کاربری «تپه دشت» است.

وی با بیان اینکه یک بخش از روند تولید هنوز کشف نشده و برای ما مبهم است، یادآورشد: ابزار تولید سفال یا همان نحوه ساخت تاکنون مشخص نشده، یعنی هنوز ابزار تولید را به معنای واقعی پیدا نکرده‌ایم تا بدانیم سفال را چگونه تولید می‌کرده‌اند.

سرپرست هیأت کاوش «تپه دشت» در پاسخ به اینکه اکنون چه فرضیه‌هایی از ابزار ساخت مطرح است، گفت: معلوم نیست سفال با چرخ سفالگری تولید می‌شده یا مانند سفال «کلپورگان» در «بلوچستان» به وسیله تیغه‌هایی بدنه سفال را شکل داده یا صاف می‌کرده‌اند، فعلاً تنها روند ناقص در تولید سفال همین ابزار است، هیچ ابزاری از نحوه ساخت سفال نه در شهر سوخته و نه در محوطه‌های اقماری آن یافت نشده است.

مرتضوی ادامه داد: تصور بر این است که اینها از چرخ‌های نیم‌دور برای ظروف سفالی بزرگ و چرخ‌هایی با دور کامل برای ظروف گلابی شکل استفاده می‌کرده‌اند که این چرخ‌ها از جنس چوب یا خاک رس پخته شده بوده که هنوز هیچ آثاری از آنها به دست نیامده و نمی‌توانیم در مورد آن صحبت کنیم. شاید کاوش‌های فعلی در محل نهایی تولید بوده و قبل از این مرحله نهایی، سفال‌ها در جای دیگری ساخته می‌شده‌اند و امکان دارد این ابزارها را در نقاط دیگر «تپه دشت» بیابیم. حتی پروفسور«توزی» باستان‌شناس ایتالیایی در کاوش‌هایی که در «رودبیابان» (از محوطه‌های کارگاهی تولید سفال و اقماری شهر سوخته با فاصله 29 کیلومتری از جنوب این شهر باستانی) انجام داده، تنها تأسیسات ساخت سفال نظیر کوره پخت سفال را یافته است.

 استفاده از سوخت پاک در کوره‌های پخت سفال

سرپرست هیأت کاوش «تپه دشت» گفت: در حفاری این تپه باستانی به دنبال بازسازی روند تولید سفال در جامعه باستان منطقه سیستان هستیم تا سنت از بین رفته یک جامعه را بازسازی کنیم؛ ما حتی کوره‌های پخت سفال قدیمی را با سوخت کود حیوانی شبیه‌سازی کرده‌ایم.

مرتضوی خاطرنشان کرد: در این آزمایش در حالی از کود حیوانی گاو و شتر به عنوان سوخت استفاده کرده‌ایم البته باید این کودها در شرایط خاصی استفاده شوند. در این فصل از کاوش برای نخستین بار شواهدی یافته‌ایم که تصور می‌شود علاوه بر کود گاو، کود شتر نیز در کوره‌های پخت سفال باستان استفاده می‌شده است، همانطوری که پروفسور«توزی» در کاوش‌های شهر سوخته موی شتر پیدا کرده، تصور می‌کنیم آنچه از یکی از کوره‌ها کشف کرده‌ایم، کود شتر است، زیرا کود شتر، شکل خاصی دارد در واقع این کود یک حالت سه تایی با یک زائده در پشت دارد که در این فصل نمونه‌ای از آن را کشف کرده‌ایم.

وی با تأکید بر علمی بودن استفاده از کودهای حیوانی به عنوان سوخت پاک توسط مردم شهر سوخته، افزود: در حفاری از «تپه دشت» مقدار زیادی کود گوسفندی سوخته پیدا کردیم، در واقع نتایج به ما می‌گوید هر چه کود حیوان ریزتر باشد، آتش و حرارت بیشتر تولید می‌کند، کود شتر خیلی کوچکتر از گاو و کود گوسفند نیز کوچکتر از شتر است، حرارت تولیدی از کود شتر که معمولاً از گیاهی مثل خار تغذیه می‌کند به مراتب بیشتر از گاو است که علف می‌خورد. نکته جالب این است که مردم عصر شهر سوخته کاملاً نسبت به این موضوع آگاهی داشته‌ و یک دانش علمی در این باره وجود داشته است. پس از بررسی‌ و پژوهش‌های فصل نخست حفاری «تپه دشت»، مشخص شد که کوره‌های پخت سفال باستانی با سوخت کود حیوانی بین 800 تا یک هزار و 100درجه سانتیگراد حرارت تولید می‌کرده‌اند.

 تولید سفال شهر سوخته در «تپه دشت»

مشاور انجمن باستان‌شناسی جنوب آسیا به شواهد محل عرضه سفال تولیدی «تپه دشت» اشاره کرد و گفت: به نظر می‌رسد سفال‌های شهر سوخته در اینجا تولید می‌شده و سفال گلابی شکلی که کشف شده نشان می‌دهد در اینجا تولید و در شهر سوخته عرضه می‌شده است. در این فصل (فصل سوم) و فصل قبلی کاوش، ظروف گلابی شکلی کشف شد که شبیه «جام بز» بود.

گفتنی است، «تپه دشت» در 3 کیلومتری جنوب غربی شهر سوخته قرار گرفته و قبل از انقلاب توسط باستان‌شناسان اروپایی کشف و پس از آن عملیات تعیین حریم، لایه‌نگاری و حفاری آن توسط «مهدی مرتضوی» باستان‌شناس ایرانی شروع شد.

منبع: روزنامه ایران