حوض

خوانساریها برای بیان احتیاط و دوراندیشی می‌گویند: خانۀ آدم مست که رفتید، کنار حوض آنجا نروید (ذوالفقاری، 1 / 858)؛ لاریها در شکایت از روزگار می‌گویند: آب روی حوض پُر می‌رود (همو، 1 / 177)؛ برای بیان دردسرآفرینی، افغانها گویند: آب بیار و حوض را پر کن (همو، 1 / 172)، یا سروستانیها می‌گویند: حالا بیا حوض خالی را پر کن (همایونی، فرهنگ، 290)؛ در تهران، برای بیان خشم می‌گویند: بگذار آب حوضش کمی پایین‌ بره (ذوالفقاری، 1 / 535)؛ تاجیکها در تعریض به فرد منفعت‌طلب و سودجو می‌گویند: از برای یک نخود یک حوض آب خورد (همو، 1 / 275)؛ مردم یزد برای بیان شانس و اقبال می‌گویند: این روزها زودی حوضش پر می‌شود (همو، 1 / 436)؛ کاشانیها به آدم حواس‌پرت می‌گویند: مثل اردک می‌ماند، توی پاشورۀ حوض تخم می‌گذارد، ته حوض دنبالش می‌گردد (همو، 2 / 1598).
«پای حوض» کنایه از جای رسوایی و بدنامی، و گرد پای حوض گردیدن کنایه از سردرگم در جایی گشتن به‌واسطۀ مطلبی است ( فرهنگ ... ، 244؛ لغت‌نامه ... ، ذیل پای حوض). ریشۀ کنایۀ «زیرآب کسی را زدن» از آنجا ست که تا کمتر از 100 سال پیش که لوله‌کشی آبِ تصفیه‌شده نبود، در انتهای مخزن آب در خانه‌های قدیمی، زیرآب بود. زیرآب به چاهی راه داشت که کسی درون حوض می‌رفت و آن را باز می‌کرد تا لجن ته حوض از زیرآب به چاه برود و آب پاکیزه شود. برای ضربه‌زدن به کسی که با او دشمنی داشتند، زیرآب حوض خانه‌اش را باز می‌کردند تا همۀ آب تمیز حوض از دست برود (همان، ذیل زیرآب؛ نیز نک‍ : جمال‌زاده، 190).
در باورهای عامه، بعضی حوضها خاصیت شفابخشی و درمانی دارند؛ مانند حوض باد در کرمان که آبش برای معالجۀ امراض پوستی کاربرد دارد و «آب مراد» در زیارتگاهی در چهارفرسنگی کرمان که 4 حوض آب معدنی دارد: حوض بی‌بی، حوض شیرا، حوض سودا و حوض مرتضى‌علی (پورحسینی، 662؛ سروشیان، 207). از چشمۀ حوض کچلی در ورتون اصفهان نیز برای مداوای کچلی بهره‌ می‌برند (ارجح، 179).
بعضی حوضها مرادبخش بوده‌اند؛ مانند حوض مسجد بزرگ تهران که مردم برای برآورده‌شدن خواسته‌ها از چهارگوشۀ آن حوض به وزن یک قرآن آب برمی‌داشتند و به سر خود می‌ریختند (ماسه، 2 / 61). در کنار آرامگاه سعدی، حوضی با آب روان است که دربارۀ این آب باورهای فراوانی میان مردم وجود دارد (نک‍ : ه‍ د، چشمه).
جیمز موریه در مقبرۀ شاه رضا در قُمشه، دو حوض پر از آب دیده که ماهیانش مقدس، و صیدشان ممنوع بوده است (2 / 162). تونو در روستای شاهرضا (اصفهان) از کنار برکه‌ای به نام «باغ حوض ماهی» گذشته که پر از ماهی بوده، اما درویشی در آنجا بوده که از صید ماهیها جلوگیری می‌کرده است (نک‍ : ماسه، 1 / 408).
بعضی حوضها نظر کرده‌اند و تبرک و شفابخشی آنها به یکی از معصومین (ع) نسبت داده می‌شود؛ مانند حوض عباس (ع) در اردکان که دربارۀ آن می‌گویند جد امام جماعت مسجد صبح زود سیدی را دیده که بر لب حوض نشسته است و او را به اسم صدا می‌کند و می‌گوید: «به مردم بگو این حوض را آلوده نکنند؛ این حوض عباس (ع) است». از آن پس، حوض نظرکرده می‌شود و کراماتی به آن نسبت می‌دهند (طباطبایی، 288- 289). حوض امام رضا (ع) نیز در ورتون اصفهان واقع است که تبرک و شفابخشی آن به ایشان نسبت داده می‌شود (ارجح، 180؛ دبا، 1 / 62).
در سرچشمۀ افوس (اصفهان) آثار حوض سنگ‌چین‌شده‌ای به چشم می‌خورد که آبی سرد و زلال داشته، و مقدس و متبرک بوده است و در طول زمان، معجزاتی از آن دیده‌اند. مردم معتقدند زمانی که حوض آب داشته، همیشه جامی زرین مانند قایق روی آن گردش می‌کرده‌ است و فقط افراد خیلی مؤمن آن را می‌دیده، اما حق لمس کردنش را نداشته‌اند؛ زیرا به محض آنکه ارادۀ گرفتن جام را می‌کردند، جام ناپدید می‌شد. این حوض که اکنون پرچم سبزرنگی روی گنبد فلزی‌اش در اهتزاز است، نزد افوسیها بسیار مقدس، و مشکل‌گشای آنها ست. دختران دم‌بخت با گذاشتن عروسکی کوچک در شکافهای سنگی حوض، به انتظار شوهر، بختشان را می‌آزمایند. زنان بدون بچه، عروسکی را در گهواره‌ای کوچک می‌خوابانند و در کنار حوض می‌نشینند و پس از راز و نیاز با خدا، سنگی کوچک و صاف را انتخاب می‌کنند و به دیوار حوض تکیه می‌دهند؛ اگر سنگ به بدنۀ حوض بچسبد، مرادشان حاصل است (عباسی، مصطفى، بش‍ ‌).
از زیر صخره‌ای بزرگ در زیر قلۀ الوند ــ به قولی زیارتگاه سام بن نوح ــ چشمه‌ای می‌جوشد که به حوض نبی معروف است. مردم بعضی از روستاهای همدان از 15 شهریور تا 15 مهر واجب می‌دانند شبی را در حوض نبی بگذرانند و در فضای آن به نیایش بپردازند و نماز بخوانند. حضور در حوض نبی و نوشیدن از آب چشمۀ «بهشت‌آب» و صعود به قله و دیدن طلوع خورشید و بازدید از غار عابد، گهوارۀ مریم و خانۀ عابد در مجموع زیارت «شاه الوند» نام دارد. مادرانی که صاحب فرزند نمی‌شوند، به گهوارۀ مریم متصل می‌شوند، در محوطۀ حوض نبی قربانی می‌کنند و در گهوارۀ مریم، چند رکعت نماز به جا می‌آورند (جهانپور، 177- 178).
برخی حوضها بر بنیاد باورهای دینی عامه معروف شده‌اند، مانند حوض کوثر که در روایتها و تفسیرها آمده است و مسلمانان آرزو دارند از آبش بنوشند. یکی از دعاهای مردم این است که «الٰهی از حوض کوثر آب بخوری»، و در اشعار محلی بیرجندی آمده‌است: رفتم به سون صحرا / دیدم سوار تنها / / گفتم سوار کیستی / گفتا سوار مصطفى / / بیا تا ما دوشُو (دوشاب) خوریم / از حوض کوثر او (آب) خوریم (نک‍ : ه‍ د، کوثر).
در محوطۀ آرامگاه خواجه بهاءالدین نقشبند، حوض آبی است که در کنارش، تنوری را جاسازی کرده‌اند و به محل شربت کوثر معروف است. قبلاً داخل این تنور، شربتی از آب میوه‌های مختلف می‌ریختند تا زائران که از راههای دور به این مکان می‌آیند، از آن بنوشند. اکنون از شربت خبری نیست و از این مکان، فقط به‌عنوان اثری تاریخی و مذهبی بازدید می‌شود (یوسفی، 1140).
در یزد برای درمان زگیل، 7 دانۀ گندم برمی‌دارند و بر هر یک 7 بار «قُلْ‌ هُوَ اللّٰهُ ... » (اخلاص / 112) می‌خوانند، گندمها را در پارچه‌ای می‌گذارند و آن را گره می‌زنند، سپس در حوض آب می‌اندازند؛ با این باور که وقتی دانه‌ها پوسید و بالا آمد، زگیل هم خوب می‌شود (جلالی، 31). درگذشته در آمل، مادر یا خواهر زائویی که در حال سقط جنین بود، یا کسی که مریضی سختی داشت، به داخل حوض پرآب می‌رفتند و در حالی که قرآنی بر سر می‌نهادند، تا دیرگاه می‌نشستند تا رفع مصیبت شود (مهجوریان، 41). برای چله‌بری از آبستنی، لاک‌پشتی را در حوض‌خانه (حوض) می‌گذاشتند و رویش آب می‌ریختند (ماسه، 1 / 15). برای تعیین جنسیت نوزاد، قطعاتی از البسۀ دو نوزاد پسر و دختر را به نیت زن آبستن از بام خانه به طرف حوض میان حیاط پرتاب می‌کردند. قطعۀ متعلق به هر یک از آن دو که نزدیک‌تر به حوض بر زمین می‌افتاد، نوزاد از آن جنس بود (همو، 1 / 20).
اردکانیها معتقدند برای حوض و بادگیر تازه‌ساز باید قربانی کرد، وگرنه بادگیر و حوض خون به پا خواهد کرد. خون قربانی باید به حوض و بادگیر ریخته شود (طباطبایی، 450). به نوشتۀ هدایت نیز واجب است که پس از کَندن پِی خانه، و گود حمام و حوض، قربانی کنند تا خون نکند (ص 100). در چهاردانگه معتقدند اگر فردی خواب بدی ببیند، بهتر است که پیش از بازگو کردن برای کسی، آن را جلو حوض آب بگوید تا آب به‌سبب پاکی خود، آن را بشوید (نجفی، کرسامی، بش‍ ). 
در خواب‌نامه‌ها، حوض را نماد دانش گفته‌اند. شستن خود با آب حوض نشانۀ موفقیت و پرهیز از گناه است و خوردن همۀ آب حوض و گوارابودنش، یعنی فرد عمرش را به سلامت می‌گذراند و اموالش زیاد می‌شود و اگر عالم باشد، علمش افزایش می‌یابد. فرورفتن در حوض، نشانۀ رهایی یافتن از غمها ست (حبیش، 173).
مردم با واژۀ حوض چیستانهایی ساخته‌اند، از قبیل: حوض چِل زینه (پلّه)، هر زینه‌ای چل غال (لانه) موش، هر غال موش چِل بچه‌موش (= هندوانه؛ بیرجندی)؛ حوضک آب مَشت مَشت، مرغ زمین گَشت گَشت، حوضَک آب نصفه شد، مرغ زمین کشته شد (= چراغ؛ تنکابنی) (دانای علمی، 335)؛ چیست که حوضکی است در حوضک، مارَکی، سر مار گُلَکی است؟ (= چراغ پیه‌سوز؛ دزفولی)؛ چیست که حوض ساخته و مهیا، که ماری مُرده در آن است و یک مرغ زرد کاکلی در میانش نشسته است؟ (= چراغ؛ دزفولی) (امام، 88)؛ یک حوض آب است و یک ماهی قرمز میانش شنا می‌کند و اطرافش خانمهای چادرسفید نشسته‌اند (= دهان؛ دامغانی) (طاهریا، 88)؛ حوض گلاب با لنگی ته (= دهان و زبان؛ ژوکوفسکی، 141).
حوض در موارد دیگری نیز به کار رفته است؛ برای نمونه در مقام نفرین گویند: «الٰهی حوضت آب نگیره» (منصوری، 71)، و در دوبیتیها و ترانه‌های شفاهی، به ترکیباتی چون حوض بلوری (دامغانی) (طاهریا، 44)، حوض بلور (فسا) (رضایی، غلامرضا، 513)، حوض پُرگلو (= گلاب؛ بیرجندی) (شکورزاده، 379)، حوض سلطون (ژوکوفسکی، 151)، حوضو (کرمانی) (پورحسینی، 675) و جز اینها اشاره شده است.
واژۀ حوض و ترکیبات آن در ترانه‌های بازی کودکان نیز آمده است، مانند بازی «لی‌لی لی‌لی حوضک» (میرنیا، 265؛ رضایی، غلامرضا، 526؛ انجوی، 41- 42) و «اتل متل» که در ترانه‌های رایج آن در مناطق مختلف به ترکیباتی چون حوض توتیا در بوشهر (آریایی، بش‍ )، دامغان (طاهریا، 81)، کازرون (مظلوم‌زاده، بش‍ )، شاهرود (شریعت‌زاده، فرهنگ ... ، 174)، اِوز (نامور، بش‍ ‌) و اردکان (پایدار، بش‍ )؛ حوض بلور در آباده (فقیری، 53)؛ حوض نقره در شیراز (خدیش، 356؛ همایونی، ترانه‌ها ... ، 99)، سیرجان (مؤیدمحسنی، 200)، ایزدخواست (رنجبر، 451) و تربت جام (صابری، 201)؛ و حوض نقاشی در کرمان (پورحسینی، همانجا)، فارس (همایونی، همان، 83 -84، 100) و اصفهان (گلشیری، 61) اشاره شده است.

مآخذ

 آریایی، «اتوتل، توت متل»، شرجی2 (مل‍ ‌)؛ آنندراج، محمد پادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1336 ش؛ ابن‌بطوطه، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، 1348 ش؛ ابن‌بلخی، فارس‌نامه، به کوشش علینقی بهروزی، شیراز، 1343 ش؛ ابن‌حوقل، محمد، سفرنامه، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، 1366 ش؛ ابن‌منظور، لسان؛ احمدی، مرتضى، کهنه‌های همیشه نو (ترانه‌های تخت‌حوضی)، تهران، 1380 ش؛ ادیب‌زاده، بهمن و دیگران، آثار خانه در ایران از نوسنگی تا ساسانی به روایت گنجینۀ خاک، تهران، 1384 ش؛ ارجح، اکرم، «چشمۀ مقدس»، مجموعه‌مقاله‌های نخستین همایش بین‌المللی انسان و آب، به کوشش پژوهشکدۀ مردم‌شناسی، تهران، 1383 ش؛ افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران، 1374 ش؛ امام اهوازی، محمدعلی، چیستان‌نامۀ دزفولی، تهران، 1379 ش؛ امین‌الدوله، علی‌، سفرنامه، به کوشش اسلام کاظمیه، تهران، 1354 ش؛ امینی، امیرقلی، داستانهای امثال، اصفهان، 1333 ش؛ همو، فرهنگ عوام، اصفهان، 1350 ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم و محمود ظریفیان، گذری و نظری در فرهنگ مردم، تهران، 1371 ش؛ انصاری، محمدباقر، نمایش روحوضی، تهران، 1387 ش؛ برهان قاطع؛ بورکهارت، تیتوس، هنر اسلامی، زبان و بیان، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، 1365 ش؛ بیرونی، ابوریحان، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1362 ش؛ پارسا، بهمن و ماه‌وش یزدان‌ستا، ایران، هنر و معماری، تهران، 1384 ش؛ پارسا، نکیسا، «چرم همدان، از فرهنگ تا صنعت»، فرهنگ مردم، تهران، 1387 ش، س 7، شم‍‌ 26؛ پایدار اردکانی، حسین، «اَتَلَک توتِ تولَک»، نگین کویر ما (مل‍^‌ )؛ پرهام، سیروس، دست‌بافتهای عشایری و روستایی فارس، تهران، 1364 ش؛ پورحسینی، ابوالقاسم، فرهنگ لغات و اصطلاحات مردم کرمان، تهران، 1370 ش؛ پیرنیا، محمدکریم، آشنایی با معماری اسلامی ایران، به کوشش غلامحسین معماریان، تهران، 1371 ش؛ همو، «ارمغانهای ایران به جهان معماری، پادیاو»، هنر و مردم، تهران، 1353 ش، س 12، شم‍ 139؛ همو، شیوه‌های معماری ایرانی، به کوشش غلامحسین معماریان، تهران، 1369 ش؛ همو و کرامت‌الله افسر، راه و رباط، تهران، 1350 ش؛ تاجدینی، علی، فرهنگ نمادها و نشانه‌ها در اندیشۀ مولانا، تهران، 1383 ش؛ تاج العروس؛ توزک جهانگیری، به کوشش محمد هاشم، لکهنو، 1014 ق / 1605 م؛ جلالی، صدیقه، «مداوای محلی زگیل یا میخ گوشتی»، فردوسی، تهران، 1347 ش، شم‍ 886؛ جمال‌زاده، محمدعلی، فرهنگ لغات عامیانه، تهران، 1341 ش؛ جهانپور، علی، «باورهای مردمی دربارۀ الوندکوه»، فرهنگ مردم، تهران، 1387 ش، س 7، شم‍ 26؛ حاجی ابراهیم زرگر، اکبر، درآمدی بر شناخت معماری روستایی ایران، تهران، 1378 ش؛ حبیش تفلیسی، کامل التعبیر، تهران، 1326 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1336 ش؛ حمیدی، علی‌اکبر، «عرق‌گیری از گیاهان معطر و دارویی در منطقۀ فارس»، میراث فرهنگی، تهران، 1372 ش، شم‍ 10-11؛ «حوضچۀ دختر گبر اقلید، سند هویتی فراموش‌شده»، خبر اقلید (مل‍‌ )؛ حیدری، احمد، «آثار آیین میترا در ایران»، مجموعه‌مقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زادۀ شیرازی، تهران، 1380 ش، ج 4؛ خدیش، حسین، فرهنگ مردم شیراز، شیراز، 1385 ش؛ دانای علمی، جهانگیر، فرهنگ عامۀ مردم تنکابن، تهران، 1389 ش؛ دبا؛ ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثلهای فارسی، تهران، 1388 ش؛ راشدمحصل، محمدرضا و فهیمه حاجی‌پور، «شعر خاقانی و جلوۀ اسطورۀ خورشید در آن»، پژوهش‌نامۀ ادب غنایی، زاهدان، 1387 ش، س 6، شم‍ 11؛ رضایی، جمال، بیرجندنامه، به کوشش محمود رفیعی، تهران، 1381 ش؛ رضایی، غلامرضا، شهر من فسا از نگاهی دیگر، شیراز، 1387 ش؛ رنجبر، حسین و دیگران، سرزمین و فرهنگ مردم ایزدخواست، تهران، 1373 ش؛ ژوکوفسکی، والنتین، اشعار عامیانۀ ایران در عصر قاجاری، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1382 ش؛ سروشیان، جمشیدسروش، فرهنگ بهدینان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1335 ش؛ شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1345 ش؛ شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، 1357 ش، حرف «آ»، دفتر اول؛ شرتونی، سعید، اقرب الموارد، بیروت، 1992 م؛ شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، 1371 ش؛ همو، «نقش بادگیر در ناحیۀ جنوبی دشت کویر»، مجموعه‌ مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، تهران، 1374 ش، ج 2؛ شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، تهران، 1346 ش؛ شهپر، ساره، «نگاه سرگشتۀ یک گردشگر»، ساره شهپر (مل‍ ‌)؛ شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، 1369 ش؛ همو، طهران قدیم، تهران، 1383 ش؛ صابری محمودآبادی، احمد، «آشنایی با فرهنگ عامیانۀ جام»، فرهنـگ خراسان، مشهد، 1380 ش، س 1، شم‍ 3-4؛ صفی‌پوری، عبدالرحیم، منتهی الارب، تهران، 1377 ق؛ طاهریا، محمدعلی، گزیده‌ا‌ی از فرهنگ عامیانۀ دامغان، دامغان، 1344 ش؛ طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، 1381 ش؛ طوفان، سحر، «بازشناسی نقش آب در حیاط خانه‌های سنتی ایران»، باغ نظر، تهران، 1385 ش، س 3، شم‍ 6؛ عباسی، اسماعیل، آبنامۀ تهران، تهران، 1387 ش؛ عباسی، مصطفى، «جام زرین در حوض سنگ‌چین»، شهر افوس (مل‍^‌‌ )؛ فرخی سیستانی، دیوان، به کوشش محمود دبیرسیاقی، تهران، 1363 ش؛ فروزانفر، بدیع‌الزمان، شرح مثنوی شریف، تهران، 1377 ش؛ فرهنگ رشیدی، عبدالرشید تتوی، به کوشش محمد عباسی، تهران، کتاب‌فروشی بارانی؛ فقیری، ابوالقاسم، «سه روایت از یک بازی محلی»، هنر و مردم، تهران، 1350 ش، شم‍ 106؛ فلاح‌فر، سعید، «حوض در معماری سنتی ایران»، آفتاب (مل‍ ‌)؛ قرآن کریم؛ گروپ، گ.، «مراسم تطهیر مذهبی ایلامی»، ترجمۀ محمدرحیم صراف، میراث فرهنگی، تهـران، 1372 ش، شم‍ 8- 9؛ گلـزاری، مسعود، کـرمانشاهان ـ کردستـان، تهران، 1357 ش؛ گلشیری، هوشنگ، فرهنگ مردم (فولکلور اصفهان)، اصفهان، 1346 ش؛ گنج‌نامه (فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران)، به کوشش کامبیز حاجی‌قاسمی، تهران، 1383 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، 1357 ش؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، 1375 ش؛ مظفریان، منوچهر، کازرون در آیینۀ فرهنگ ایران، شیراز، 1373 ش؛ مظلوم‌زاده، مهدی، «سه روایت کازرونی از متلِ اتل متل»، عصر مردم (مل‍ ‌)؛ معماریان، غلامحسین، آشنایی با معماری مسکونی ایرانی، تهران، 1375 ش؛ مقریزی، احمد، الخطط، قاهره، 1326 ق؛ مکنزی، دیوید نیل، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ مهشید میـرفخرایی، تهـران، 1379 ش؛ منصوری، مریـم، «تحلیـل مردم‌شناختی آب در باورها و مثلهای عامیانه»، فرهنگ مردم ایران، تهران، 1387 ش، شم‍ 14؛ موریه، جیمز، سفرنامه، ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران، 1386 ش؛ مولوی، جلال‌الدین، مثنوی معنوی، به کوشش محمد استعلامی، تهران، 1369-1370 ش؛ مولوی، عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، تهران، 1382 ش؛ مؤیدمحسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، 1381 ش؛ مهجوریان نماری، علی‌اکبر، باورها و بازیهای مردم آمل، ساری، 1374 ش؛ میرنیا، علی، فرهنگ مردم (فولکلور ایران)، تهران، 1369 ش؛ نامور، عنایت‌الله، «ترانه‌های بازی کودکان در اوز»، گپ و لَپ (مل‍ ‌)؛ نجفی کرسامی، عباسعلی و دیگران، «باورهای عامیانۀ مردم چهاردانگه»، چهاردانگه (مل‍ ‌)؛ نجفی‌منش، تکتم، «نوروز در راه است، باید خانه را تکان داد»، وطن‌ امروز، تهران، 1388 ش، شم‍ 363؛ نجم، رائف یوسف و دیگران، گنجینه‌های قدس، ترجمۀ صدیقه وسمقی، تهران، 1371 ش؛ نظامی گنجوی، شرف‌نامه، به کوشش بهروز ثروتیان، تهران، 1368 ش؛ همو، هفت‌پیکر، به کوشش بهروز ثروتیان، تهران، 1377 ش؛ نگهبان، عزت‌الله، حفاری هفت‌تپۀ دشت خوزستان، تهران، 1372 ش؛ نویری، احمد، نهایة الارب، قاهره، 1342 ق / 1923 م؛ ورجاوند، پرویز، «نقش و اهمیت برکه‌ها و آب‌انبارها در بافت شهرهای ایران»، هنر و مردم، تهران، 1357 ش، س 14، شم‍ 168؛ هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، بیروت، 1928 م؛ هدایت، صادق، نیرنگستان، تهران، 1342 ش؛ همایونی، صادق، ترانه‌های محلی فارس، شیراز، 1379 ش؛ همو، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، 1371 ش؛ یوسفی جولندان، منصور، «مراسم و مناسک در مزارات خراسان و ماوراء‌النهر»، «مجموعه مقالات هم‌اندیشی زیارت»، کتابخانۀ تخصصی حج⁴ (مل‍ ‌)؛ نیز:

4Dangeh, www / 4dangeh. blogfa. com / post-5 aspx (acc. 19 / 5 / 1388); Aftab, www. aftabir. com / Search / ?u-1&q (acc.20 / 2 / 1394); Afus, www. afus - afus. blogfa. com / post - 13. aspx (acc. 14 / 1 / 1387); Asremardom, www. asremardom. com / post-5. aspx (acc. 2 / 10 / 1387); Eghlidkhabar, www. eghlidkhabar. blogfa. com / post - 340. aspx (acc. 20 / 2 / 1394); Gapolap, www. gapolap. blogfa. com / post - 11. aspx (acc.24 / 7 / 1388); Lib.Hajj, www. hajj. ir / 83 / 80 (acc. 20 / 2 / 1394); Sareshahpar, www. sareshahpar. com / ? P = 255 (acc. Aug. 14, 2010); Sharji2, www. sharji 2. blogfa. com / post-13.aspx (acc. 16 / 5 / 1386); Zardog, www. zardog. persianblog. ir / 1384 / 4 (acc.17 / 4 / 1385).
زهرا غلامی