خواجه نصيرالدين طوسي و تحولي در فقه شيعه / سيد مصطفي محقق داماد

1393/12/13 ۰۹:۱۸

هر كس از خواجه طوسي نامي شنيده باشد بلافاصله چند علم در ذهنش مي‌آيد كه در درجه اول كلام است. به هر حال خواجه طوسي نظام‌دهنده كلام شيعه اثني‌عشري با كتاب تجريدالاعتقاد و ساير رسالات است. باز در علوم انساني و فلسفه عرفان، شرح بر اشارات در نمط نهم و در غير علوم انساني نيز نجوم و رياضيات و... خواجه بسيار توانا بوده است. آنچه در اخلاق و فلسفه از خواجه صحبت نشده علم اصول فقه است كه در دامن ادبيات اسلامي پرورانده شده است و مشهور است كه بنيانش را شافعي‌مسلكان گذاشته‌اند اما در اين زمينه اختلاف نظر وجود دارد. واقعيت اين است كه با تدوين اين دانش علماي شيعه مقداري با قواعدي از اين اصول موضع‌گيري كردند و مي‌توان منكر آن شد كه شافعي آن را بنيان نهاده است.

هر كس از خواجه طوسي نامي شنيده باشد بلافاصله چند علم در ذهنش مي‌آيد كه در درجه اول كلام است. به هر حال خواجه طوسي نظام‌دهنده كلام شيعه اثني‌عشري با كتاب تجريدالاعتقاد و ساير رسالات است. باز در علوم انساني و فلسفه عرفان، شرح بر اشارات در نمط نهم و در غير علوم انساني نيز نجوم و رياضيات و... خواجه بسيار توانا بوده است. آنچه در اخلاق و فلسفه از خواجه صحبت نشده علم اصول فقه است كه در دامن ادبيات اسلامي پرورانده شده است و مشهور است كه بنيانش را شافعي‌مسلكان گذاشته‌اند اما در اين زمينه اختلاف نظر وجود دارد. واقعيت اين است كه با تدوين اين دانش علماي شيعه مقداري با قواعدي از اين اصول موضع‌گيري كردند و مي‌توان منكر آن شد كه شافعي آن را بنيان نهاده است. در حوزه‌ فلسفه؛ الفاظ، حجت و تعارض ادله علماي شيعه مقابل اهل تسنن موضع‌گيري كردند كه بايد بگويم در بخش الفاظ اختلاف‌نظر نبود و آنچه محل اختلاف بود در بخش حجيت است و در منابع فقه، اختلاف عميق وجود دارد. در تمام بخش‌ها علماي شيعه در مقابل علماي سني موضع‌گيري كردند. اما آنچه شيعه و سني را از هم جدا مي‌كند همين بخش است كه درباره منبع شريعت مي‌گويد. اينكه منبع شريعت چيست؟ آيا ما حجيتي داريم يا خير؟ غير از قرآن و سنت هم حجيت است؟ آيا فقط قرآن و سنت مي‌توانند حجت باشند؟ چه كسي مار ا به سنت وصل مي‌كند؟ آيا سنت هم مي‌تواند حجت باشد؟ از اينها گذشته قرآن را چه كسي براي ما تفسير مي‌كند و چه كسي حق تفسير دارد؟ سوالاتي است كه در اين حوزه مطرح مي‌شود. اگر قرآن و آيات نداشتيم و مي‌خواستيم به سنت نبوي تمسك كنيم، چه كسي ما را به سنت نبوي متمسك مي‌كرد؟ اينجا جايي است كه شيعه و سني مقابل هم ايستاده‌اند و مباحث ارزنده‌اي مطرح شده است. بعد از خواجه دو عالم شيعي از جمله علم‌الهدي بود كه براي نخستين بار مطرح كردند كه اخباري مي‌توانند براي ما حجيت داشته باشند كه تعداد كثيري آن را به تواتر نقل كرده باشند. حال توجه كنيد اگر كساني معتقد باشند كه فقط قرآن و برخي از احاديث و روايات مي‌توانند براي ما حجت باشند كه به صورت تواتر نقل شده باشند در آن صورت ديني حداقلي براي ما ايجاد مي‌شود و اين امر تا قرن چهارم ادامه داشت تا فقيه ايراني شيعه انقلابي را به وجود آورد. اين فقيه كسي نبود جز شيخ طوسي كه در ابتدا به شيخ طائفه معروف شد. وي با مطرح كردن حجت كردن خبر واحد اين انقلاب را ايجاد كرد و با اين حركت اجتهاد شيعه را به حركت درآورد. اسم فقه آن را المبسوط نام‌گذاري كرد و دليل گسترش اين فقه منبع آن بود كه توانست گسترش بيابد. تا صد سال هيچ كس به ميدان نقد او نيامد و همه مقلد او بودند. اما ايشان شاگرداني در نجف تربيت مي‌كند و اين شاگردان چند حوزه در اطراف ايجاد مي‌كنند و چند شعبه شدند؛ يك حوزه در حلب تشكيل شد و يكي در حله اما همه اين حوزه‌ها به لحاظ فكري با هم يكي نبودند، حلب نقاد شيخ طوسي است اما حوزه حله اول نقاد و بعد سكوت اختيار مي‌كند، ابن ادريس حلي نتيجه شيخ طوسي است تمام حرف‌هاي جدش را نقادي كرده است، حتي عباراتي دارد كه باور نمي‌كنيم از اوست. محقق داماد درباره حوزه حلب گفت: سيد ابوالمكارم بن زهره كسي است كه در حوزه حلب فعال بوده و ۱۰ سالي از نظر مرگ با ابن ادريس فاصله داشته، او فقط يك جا خواجه را نقد كرده و آن هم در مساله حجيت خبر واحد است! محقق حلي و علامه حلي بعد از ابن زهره، طرفدار خواجه نصير شدند و اين اتفاق در حوزه حله هم رخ داد، دو نسخه كتاب ابن زهره در ايران موجود است كه يك نسخه از سرمايه‌هاي ايران در مجلس شوراي اسلامي است. شيخ تحت تاثير ابن زهره نوه خود بوده است. شاگرد او در مبحث خبر واحد نوشته كه خواجه به خط خود در حاشيه كتاب او نوشته به نظر من خبر واحد نه براي انسان عمل، علم و نه اثر و اعتبار دارد و نه از نظر شريعت اعتبار دارد! امروزه بسياري از چيزهايي را كه ايراد مي‌گيرند و به ما ايراد است مستندشان خبر واحد است،  همه از خبر واحده است و در كل مابايد يك بازخواني بكنيم .

روزنامه اعتماد