اصالت صلح / آیت‌الله دكتر سیدمصطفی محقق داماد ـ بخش چهارم

1393/8/14 ۰۸:۳۴

آیه 123 همین سوره به مؤمنان خطاب می‌كند با كافرانی كه نزدیك شما هستند، نبرد كنید: «یاایها الذین آمنوا قاتلوا الذین یلونكم من الكفار و لیجدوا فیكم غلظه و اعلموا ان الله مع المتقین: ای كسانی كه ایمان آورده‌اید، با كافرانی كه مجاور شما هستند، كارزار كنید و آنان باید در شما خشونت بیابند و بدانید كه خدا با تقواپیشگان است.» در این آیه، علت نبرد نیز ذكر شده و آن، هراس‌انداختن در دل كافران است تا به هوس تجاوز نیفتند و كشور اسلامی را مورد تاخت و تاز و هجوم خویش قرار ندهند. در مجمع‌البیان ذیل تفسیر این آیه می‌خوانیم: «این آیه دلالت دارد كه مردم هر ناحیه و مرزی، هر گاه از هجوم دشمن بر حدود اسلام بیم داشته باشند، بر آنها واجب است از خود دفاع كنند؛ گرچه امام عادلی نیز در میان آنها نباشد.

آیه 123 همین سوره به مؤمنان خطاب می‌كند با كافرانی كه نزدیك شما هستند، نبرد كنید: «یاایها الذین آمنوا قاتلوا الذین یلونكم من الكفار و لیجدوا فیكم غلظه و اعلموا ان الله مع المتقین: ای كسانی كه ایمان آورده‌اید، با كافرانی كه مجاور شما هستند، كارزار كنید و آنان باید در شما خشونت بیابند و بدانید كه خدا با تقواپیشگان است.» در این آیه، علت نبرد نیز ذكر شده و آن، هراس‌انداختن در دل كافران است تا به هوس تجاوز نیفتند و كشور اسلامی را مورد تاخت و تاز و هجوم خویش قرار ندهند. در مجمع‌البیان ذیل تفسیر این آیه می‌خوانیم: «این آیه دلالت دارد كه مردم هر ناحیه و مرزی، هر گاه از هجوم دشمن بر حدود اسلام بیم داشته باشند، بر آنها واجب است از خود دفاع كنند؛ گرچه امام عادلی نیز در میان آنها نباشد.

قید «ولیجدوا فیكم غلظه» به این معناست كه اینان (كافران) باید خلاف نرمش و رقّت را ـ كه همان خشونت و سختگیری است ـ از شما احساس كنند تا جلوگیر و مانع آنها از تجاوزكردن گردد.»56 این آیه مطلق است و باتوجه به سایر آیات، باید به كفاری مقید شود كه با مسلمانان بر سر جنگ هستند. اما مقصود از‌ «دشمن نزدیك» چیست؟

«مقصود از دشمن نزدیكتر در این آیه، كفاری هستند كه مشغول جنگیدن‌اند. پس حسب این آیه باید در آغاز، دشمنان نزدیكتر را قلع و قمع كرد تا دشمنان دورتر حساب كار خود را بكنند و از مبارزه و كارزار دست بكشند. اسلام هرگز قتل عمومی كفار را تجویز نكرده است.»57 شاهد این موضوع آیه بعد است كه «و اذا ما انزلت سوره فمنهم من یقول ایكم زادته هذه ایمانا؟ فامّا الذین آمنوا فزادتهم ایمانا و هم یستبشرون:(124) چون سوره‌ای نازل شود، از میان آنان كسی است كه می‌گوید: «این [سوره] ایمان كدام یك از شما را افزود؟» اما كسانی كه ایمان آورده‌اند، بر ایمانشان می‌افزاید و آنان شادمانی می‌كنند.» كه نشانه نزدیكی آنان است.

آیه 38 سوره توبه: «یایها الذین آمنوا ما لكم اذا قیل لكم انفروا فی سبیل‌الله اثّاقلتم الی الارض؟ ارضیتم بالحیوه الدنیا من الاخره؟ فما متاع الحیوه الدنیا فی الاخره الا قلیل: ای كسانی كه ایمان آورده‌اید، شما را چه شده است كه چون به شما گفته می‌شود: «در راه خدا بسیج شوید»، كُندی به خرج می‌دهید؟ آیا به جای آخرت به زندگی دنیا دل خوش كرده‌اید؟ متاع زندگی دنیا در برابر آخرت، جز اندكی نیست.»(38) بنا به نقل مجمع‌البیان از قول حسن و مجاهد، منظور حركت مسلمانان برای غزوه تبوك است؟58

بررسی تاریخی غزوه تبوك نشان می‌دهد كه این غزوه در پی حركت لشكر مجهز و منظم امپراتوری روم ـ كه می‌خواست غافلگیرانه بر مسلمانان بتازد ـ اعلام گردید؛ چرا كه با گسترش و نفوذ فوق‌العاده اسلام، آن امپراتوری پایه‌های حكومت خود را متزلزل دیده و از فزونی قدرت نظامی و سیاسی مسلمانان، بیش از حد بیمناك بود. در آغاز، ارتش روم ـ مركب از چهل هزار سواره و پیاده نظام و مجهز به آخرین نمونه از سلاح‌های زمان ـ در نوار مرزی شام مستقر شد و مرزنشینانی مانند قبیله‌های «لخم»، «عامله»، «غسان» و «جذام» به آنان پیوستند و جلوداران سپاه روم تا «بلقاء» پیشروی كردند؟59 با در نظر گرفتن مطلب فوق، حركت پیامبر(ص) در غزوه تبوك را باید تحت عنوان دفاع از آیین اسلام و حفظ آن در برابر ضربات غافلگیرانه دشمن ارزیابی كرد. صاحب‌المیزان نیز عتاب شدید به مؤمنان و تهدید عنیف آنان را قابل انطباق با غزوه تبوك می‌داند.60

آیه 65 سوره انفاق نیز قتالِ مطلق را مراد دارد: «یا ایها النبی حرض المؤمنین علی القتال. ان یكن منكم عشرون صابرون یغلبوا مائتین و ان یكن منكم مائه یغلبوا الفا من الذین كفروا بانهم قوم لایفقهون: ای پیامبر، مؤمنان را به جهاد برانگیز: اگر از [میان] شما بیست تن شكیبا باشند، بر دویست تن چیره می‌شوند و اگر از شما یكصد تن باشند، بر هزار تن از كافران پیروز می‌گردند؛ چرا كه آنان قومی‌اند كه نمی‌فهمند.» صاحب كنزالعرفان ذیل این آیه می‌نویسد: «این تكلیف در ابتدای اسلام بود و بعد از مدتی با آیه بعد «الان خفف الله عنكم و علم ان فیكم ضعفاً فان یكن منكم مائه صابره یغلبوا مائتین و ان یكن منكم الف یغلبوا الفین باذن‌الله و الله مع‌الصبرین: اكنون خدا بر شما تخفیف داده و معلوم داشت كه در شما ضعفی هست. پس اگر از [میان] شما صدتن شكیبا باشند، بر دویست تن پیروز گردند و اگر از شما هزار تن باشند، به توفیق الهی بر دوهزار تن غلبه كنند، و خدا با شكیبایان است»(انفال، 66) نسخ شد.61 صاحب‌المیزان نیز نزول این آیه و آیه بعد از آن را دو حكم مترتب زمانی، یعنی یكی پس از دیگری می‌داند و هر دو را مبین حكم تكلیفی قلمداد می‌كند كه یكی از آن دو اخفّ از دیگری است.62

به نظر می‌رسد توجه به قواعد علم اصول در بحث مطلق و مقید و قاعده حمل مطلق بر مقید و نیز مباحث عام و خاص و غیره، گره‌گشای بسیاری از مسائل باشد. با توجه به بحث مقدمات حكمت ـ كه متكلم باید در مقام بیان باشد و در جای خود در علم اصول مورد بحث قرار گرفته است ـ باید به اسلوب آیات و جهتی كه آیه بدان خاطر نازل شده است، توجه تام داشت. شهید مطهری در مباحثی كه پیرامون جهاد داشته، متذكر این نكته دقیق شده است كه آیات مطلق جهاد را باید بر آیات مقید حمل كرد.63بالاخره پژوهش علمی و روشمند در آموزه‌های اسلامی نشان می‌دهد كه در روابط میان مسلمانان و بیگانگان، اصولی محكم و مستحكم وجود دارد كه عبارتند از:

1ـ جنگ در مقابل جنگ 2ـ رفع فتنه‌گری و ظلم

3ـ عدم اكراه، زور و اجبار در پذیرش دین

4ـ اهمیت مسأله صلح64

اصول فوق، چهار قید اساسی هستند كه استاد مطهری آنها را بر اطلاقات آیات جهادی قید می‌زند. وی كه معتقد است آیات جهاد ناسخ و منسوخ یكدیگر نیستند،65 در كتاب جهاد خود آورده است: «ما در جایی می‌توانیم آیه‌ای را ناسخ آیه‌ای دیگر بدانیم كه درست بر ضد او باشد. معنای ناسخ و منسوخ این است كه دستور اول لغو شود و دستور ثانوی جای آن بیاید [...] آیات سوره توبه به عنوان آخرین آیات وارده در جهاد، در مجموع می‌گویند به این دلیل با مشركان بجنگید كه اینها به هیچ اصل انسانی و به وفای به عهد ـ كه امری فطری و وجدانی است ـ پایبند نیستند [...] این آیات، چندان هم مطلق نیست؛ می‌گوید: در زمینه‌ای كه شما احساس خطر از ناحیه دشمن می‌كنید، دیگر دست روی دست گذاشتن و تأخیر انداختن غلط است.»66 «بنابراین، استدلال به مطلقات آیات برای اثبات «اصل بودن جنگ» از قوت شایسته برخوردار نیست؛ چه اولاً اسلوب آیات، قضیه را در زمان معین مطرح می‌كند و بررسی تاریخی همان زمان معین، نكات زیادی را می‌نمایاند.

ثانیاً آیات مطلق با توجه به آیات جهادی مقید، باید به طور مقید، معنا و تفسیر شوند. ثالثاً آیاتی هم كه در ظاهر، افاده عموم می‌كنند، به آیات دیگری تخصیص می‌خورند؛ خصوصاً با توجه به اصل مشهور «ما من عام الا وقد خص»67 كه در اصول فقه مطرح است. رابعاً لازم است از نظر لغوی، واژه «قتال» (كه از باب ثلاثی مزید مفاعله و فعال گرفته شده است) مورد توجه قرار گیرد؛ زیرا این باب، ناظر به هر امر طرفینی است؛ یعنی در معنایی كه این باب به ریشه افعال می‌بخشد، دو جانب نهفته است. در المیزان آمده است: «قتال، كوشش در كشتن كسی است كه سعی در كشتن او دارد.»68

خلاصه آنكه از این آیات، یك اصل كلی و اساسی حاكم بر چگونگی رابطه مسلمانان با غیرمسلمین ـ نه تنها برای آن زمان كه برای امروز و فردا نیز ـ استنباط می‌شود و آن اینكه مسلمانان موظفند در برابر هر گروه و جمعیت و هر كشوری كه موضع خصمانه با آنها داشته باشد و بر ضد اسلام و مسلمین قیام كند، یا دشمنان اسلام را یاری دهد، سرسختانه بایستند و هرگونه پیوند محبت و دوستی را با آنها قطع كنند؛ اما اگر آنها در عین كافر بودن، نسبت به اسلام و مسلمین بی‌طرف باشند، یا به آنها تمایل داشته باشند، مسلمین می‌توانند با آنها رابطه‌ای دوستانه برقرار سازند؛ البته نه در آن حد كه با برادران مسلمان دارند و نه در آن حد كه موجب نفوذ آنها در میان مسلمین گردد. سخن آخر آنكه «شاید خطایی كه بسیاری از محققان، فقها و مفسران مرتكب آن شده‌اند، این باشد كه آنها هر آیه را به تنهایی می‌نگرند و به صرف ظواهر آنها بر اخبار غیرموثق اعتماد می‌كنند و از نسخ، سخن می‌گویند. به گونه‌ای كه انسان جوّ قرآنی را ـ كه واجد كمال در تشریع و قانون‌گذاری است ـ از دست می‌دهد. در حالی كه به خاطر اختلاف در موضوع و جهت نزول آیات، مجالی در نسخ نیست.»69 در دیدگاه دوم پیرامون آیات، سخنان بیشتری خواهیم گفت.

پی‌نوشتها:

56. طبرسی، همان،ج5ص143 57. شلتوت، محمود، همان، ص51.

58. طبرسی، همان، ج5ص55.

59. ر.ك.سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، 1368، ص 386، به نقل از ابن سعد، طبقات، ج2، ص165.

60. المیزان، همان، ج9، ص291. 61. السیوری، ج1، ص 358.

62. المیزان، همان، ج9، ص 125. (ظهورالآیتین فی وجود حكمین مختلفین مترتبین بحسب‌الزمان احدهما اخف من‌الآخر لا ینبغی الارتیاب فیه)

63. مطهری، مرتضی، جهاد، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی‌تا، صص 27ـ26. 64. همان،‌صص38ـ27.

65. همان، صص 61ـ57. 66. همان، صص 60ـ58.

67. در الفاط قرآنی و روایی كه مسائل شرعی را بیان می‌كند، عمومات بسیاری هست كه این عمومات، اغلب تخصیص خورده‌اند. به طوری كه می‌گویند: «ما من عام الا وقد خص: هیچ عامی نیست مگر اینكه تخصیص خورده باشد.» تفصیل بحث را می‌توان در كتب اصول مطالعه كرد. رك. میرزای قمی، قوانین، صص192ـ99؛ خراسانی، محمد كاظم، كفایه‌الاصول، ص339؛ جمال‌الدین بن‌ زین‌الدین، معالم‌الدین و ملاذ‌المجتهدین، صص 147ـ102 و ..

68. المیزان، همان، ج2، ص61. 69. فضل‌الله، همان، صص223ـ222.

روزنامه اطلاعات