فقه محیط زیست / آیت‌الله دكتر سید مصطفی محقق داماد - بخش دوم

1393/3/5 ۰۹:۰۳

ماده 9 قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست، آلودگی آب را، آمیختن مواد خارجی به آب به میزانی كه برای موجودات و گیاهان زیان‌آور باشد، بیان كرده است. همچنین بند2 ماده 1 آیین نامه جلوگیری از آلودگی آب مصوب 1373 مقرر می‌دارد: «آلودگی آب عبارت است از تغییر مواد محلول و یا معلق و یا تغییر درجه حرارت و دیگر خواص فیزیكی، شیمیایی و بیولوژیكی آب در حدی كه آن را برای مصرفی كه برای آن مقرر است، مضر یا غیرمفید سازد.»

ماده 9 قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست، آلودگی آب را، آمیختن مواد خارجی به آب به میزانی كه برای موجودات و گیاهان زیان‌آور باشد، بیان كرده است. همچنین بند2 ماده 1 آیین نامه جلوگیری از آلودگی آب مصوب 1373 مقرر می‌دارد: «آلودگی آب عبارت است از تغییر مواد محلول و یا معلق و یا تغییر درجه حرارت و دیگر خواص فیزیكی، شیمیایی و بیولوژیكی آب در حدی كه آن را برای مصرفی كه برای آن مقرر است، مضر یا غیرمفید سازد.»

در دستور العمل مصوب 2004 اتحادیه اروپا نیز خسارت به آب این گونه تعریف شده است: «خسارت به آب عبارت است از: هر نوع خسارتی كه به طور آشكار بر وضعیت اكولوژیك، شیمیایی و یا كیفی و یا بالقوه اكولوژیك آبهای مندرج در دستورالعمل 2000/60/EC تاثیر نامطلوب و زیانبار می‌گذارد.»10

آلودگی دریاها، آلودگی خلیج‌ها و آلودگی رودخانه‌ها از انوع آلودگیها به شمار می‌روند كه آلودگی دریایی از مهمترین آنهاست. آلودگی دریاها در یك تقسیم‌بندی، شامل آلودگیهای هسته‌ای، حرارتی و فاضلابهای شهری و صنعتی می‌گردد. دفع پسماندهای هسته‌ای در اعماق زمین كه از سال 1946 معمول شده، روش اطمینان‌بخش نمی‌باشد؛ زیرا پوسیدگی تدریجی و نشت آب از محفظه‌ها و هم چنین سیل و زلزله و آتشفشان‌ها می‌تواند این پسماندها را برروی زمین بیاورد و محیط‌زیست را آلوده و مسموم نماید.

عمر و بقای تركیبات هسته‌ای در صورت ورود به آب دریا طولانی می‌باشد؛ به عنوان مثال، پلوتونیوم ـ 239 كه امروزه در جهان از نظر استراتژیكی بسیار با اهمیت است، دارای عمر 24400 سال می‌باشد و بنابر این قادر است به طور وحشتناكی برای قرنهای متمادی، محیط را آلوده نماید. بنابر این یكی از عناصر رادیو اكتیو بسیار خطرناك، پلوتونیوم می‌باشد. بعد از ورود پلوتونیوم به محیط زیست از جمله دریاها، این عنصر وارد زنجیره غذایی شده و در نهایت می‌تواند وارد بدن انسان شود.

از دیگر آلودگی دریاها كه در خشكی واقع شده‌اند، آلودگی ناشی از تأسیسات و نیروگاه‌های فسیلی یا آلودگی حرارتی می‌باشد. احداث این نیروگاهها فسیلی یا آلودگی حرارتی می‌باشد. احداث این نیروگاهها و همچنین نیروگاههای هسته‌ای در امتداد جریانهای آبی و سواحل می‌تواند اكوسیستم آبی را تغییر داده و به خطر بیندازد و موجب گرم شدن آبها و از بین رفتن موجودات دریایی گردد. آلودگی خانگی و صنعتی هم از منابع آلودگی دریاها به شمار می‌رود؛ زیرا تخلیه زباله‌های شهری و انتقال فاضلابهای شهری در دریاها و رودخانه‌ها، محیط زیست را آلوده می‌سازند.

از منابع آلودگی واقع در دریاها، حمل و نقل مواد نفتی و هسته‌ای، اكتشاف و بهره‌برداری از بستر یا ساحل دریا برای استخراج نفت، فوران احتمالی چاههای نفت، برخورد نفتكش‌ها و غرق شدن آنها، حمله نظامی به نفتكش‌ها و سكوهای نفتی، انفجار چاههای نفت بر اثر جنگهای پی درپی و ... می‌باشد. به طوری كه بزرگترین آلودگی نفتی در جریان اشغال كویت توسط عراق روی داد كه براثر آتش‌زدن چاههای نفت از سوی عراق، روزانه 4 تا 6 میلیون تن نفت سوخت و یا وارد منطقه شد. میزان آلودگیهای خلیج‌فارس 47 برابر بیش از حد متوسط اعلام شده است، به طوری كه گفته می‌شود آلودگی نفتی ناشی از اشغال كویت در سال 1991، تا 200 سال دیگر برطرف نخواهد شد.11

بنابر این، ورود مواد زائد صنعتی، كشاورزی، شیمیایی و مسموم كننده به منابع آبی، آلودگی آن را باعث شده است. آب‌هایی كه به علل مختلف آلوده می‌شوند، افزون بر این كه بهداشت، سلامت و محیط‌زیست انسان‌ها را به خطر می‌اندازند، حیوانات و گیاهان را نیز با مشكلات و مخاطرات زیستی مواجه می‌سازند.12

انسانها با آلوده ساختن آبها، حیات خویش را به صورت جدی تهدید كرده‌اند. در كشور خودمان وضعیت آلودگی دریاها و آبهای عمومی وضعیت اسفباری دارد. در این رابطه كارشناسان ارشد شیلات جهاد كشاورزی مازندران به همشهری چنین گفته است:

«سرازیر شدن انواع پسابهای صنعتی به ویژه نفت و فرآورده‌ها و سموم، با آلوده ساختن آب دریا، حیات آبزیان را نیز به خطر انداخته است. ماهیان خاویاری خزر یكی از با ارزشترین گونه‌های دریایی جهان هستند اما به دلیل وجود مشكلات فراوان ذخایر این مروارید سیاه در حال انقراض است. فسیل ماهی یا بلوگا، تاس ماهی روسی یا چالباشی تاس ماهی ایرانی یا قره برون ماهی، ماهی شیب، ماهی ازن برون یا سورگا گونه‌های اصلی ماهیان خاویاری دریای خزر هستند كه در واقع این گونه ماهیان هم عصر دایناسورها محسوب می‌شوند و به فسیل زنده مشهورند كه توانسته‌اند تاكنون در دریای مازندران زیست كنند».13

«و انزلنا من السماء ماءاً طهورا: از آسمان آب پاكیزه، فرو فرستادیم.(فرقان:48) واژه طهور را كه در صیغه مبالغه آمده، شاید نتوان به فارسی برگردان نمود؛ زیرا یعنی آب ذاتاً پاك و پاك كننده نیز می‌باشد. این واژه می‌رساند كه منبع پاكیها آب است. زیاده‌روی در مصرف آب و بهره‌برداری‌های بی‌رویه نیز یكی دیگر از اشكال عدم صیانت از این منبع حیاتی است. این نعمت بزرگ كه متعلق به همه بشریت است، نباید با هدر دادن آن، وسایل كفران این نعمت را فراهم آورد.

قرآن كریم در جای دیگر می‌فرماید: «افرایتم الماء الذی تشربون أانتم انزلتموه من المزن ام نحن المنزلون لو نشاء جعلناه اجاجا فلولا تشكرون: آیا آبی را كه می‌نوشید دقت كرده‌اید؟ آیا شما آن را از ابر فرو فرستادید یا ما؟ اگر بخواهیم، آن را شور قرار می‌دهیم؛ پس چرا سپاس نمی‌گویید؟» (واقعه:69)

تفسیر یك آیه قرآن در خصوص تخریب محیط زیست

قرآن مجید در سه آیه به تخریب كنندگان محیط‌زیست اشاره كرده است، به شرح زیر:

ـ و من الناس من یعجبك قوله فی الحیوه الدنیا و یشهد الله علی ما فی قلبه و هو الدّ الخصام. (بقره:204)

ـ و اذا تولّی سعی فی الارض لیفسد فیها و یهلك الحَرث و النسل و الله لا یحب الفساد. (بقره: 205)

ـ و اذا قیل له اتق الله اخذته العزة بالاثم، فحسبه جهنم و لبئس المهاد. (بقره: 206)

دو آیه نخستین را اكثر مترجمان و مفسران چنین تفسیر كرده‌اند كه بعضی از انسانها كسانی هستند كه چنان سخن می‌گویند كه شما از گفتارشان در زندگانی دنیا خوشتان می‌آید و گواه می‌آورند خدا را بر آنچه در دلشان است؛ در حالی كه [دروغ می‌گویند]. آنها دشمن‌ترین افراد هستند. [این افراد شعار اصلاح می‌دهند] ولی وقتی از مخاطبان دور می‌شوند، به فساد محیط‌زیست می‌پردازند و حرث و نسل را تباه می‌سازند.

در این ترجمه و تفسیر واژه «تولی» به پشت كردن و منصرف شدن و از مخاطبان دور شدن تفسیر شده است؛ ولی مرحوم محمد جواد مغنیه در تفسیر الكاشف می‌نویسد: 14«مفسران در معنای كلمه تولی اختلاف كرده‌اند كه آیا مفهوم آن انصراف و روگردانی است تا معنای جمله چنین شود كه آن شخصی كه ادعای اصلاح می‌كند، وقتی از نزد مخاطبانش جدا می‌شود، تلاش می‌كند كه در زمین فساد كند یا آنكه معنای كلمه تولی ولایت و سلطنت است تا معنای جمله آن شود كه: وقتی آن شخص مدعی اصلاح به قدرت می‌رسد و والی مردم می‌گردد، همان كاری را می‌كند كه والیان سوء آن می‌كنند. كار والیان سوء هلاك حرث و نسل است.»

نویسنده تفسیر الكاشف پس از طرح دو معنی از قول رشید رضا، نظر مرحوم استادش محمد عبده را نقل می‌كند كه ایشان معنی دوم یعنی به قدرت رسیدن را ترجیح داده است و برای نظر خود قرینه‌ای از قرآن آورده كه انصافاً قرینة جالبی است. آن قرینه آیة بعد این آیه می‌باشد كه بلافاصله آمده است و می‌فرماید:

«و اذا قیل له اتق الله اخذته العزة بالاثم فحسبه جهنم و لبئس المهاد: هرگاه [از راه پند و اندرز] به او گفته شود: از خدا بترس [فساد و تباهكاری مكن] تكبر و سركشی، او را به گناه وادار سازد [وكوشش او در فساد بیشتر گردد] پس دوزخ او را كافی است [كه كیفر كردارش باشد] و دوزخ بد آرامگاهی است.» (بقره: 206)

پی‌نوشتها:

10. DIRECTIVE 2004/35/CE of THE EUROPEAN PARLIAMENT AND do THE COUNCILof 21 April2004 on environmental libility with regard to the prevention and remedying of environmental damage, at: official journal of the European union, article z(1) (b),

11. اصغر جعفری ولدانی، ایران و حقوق بین‌الملل، تهران، موسسه فرهنگی و انتشاراتی پازینه، 1380، ص242. نقل از رساله دكتری آقای انتظاری تحت عنوان «مسئولیت مدنی ناشی از خسارات زیست محیطی»، به راهنمایی، سیدمصطفی محقق داماد.

12. سیدمرتضی اعتضاد و زهرا ملك چشم سیاه، «آب و بیماری‌ها» فصلنامه محیط زیست، جلد هشتم، شماره3، 1375، ص73.

13. روزنامه همشهری، شماره 150، بهمن 1392.

14. المغنیه، محمد جواد، تفسیر الكاشف، ج 1، ص 309.

روزنامه اطلاعات

فقه محیط زیست / آیت‌الله دكتر سید مصطفی محقق داماد - بخش دوم

ماده 9 قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست، آلودگی آب را، آمیختن مواد خارجی به آب به میزانی كه برای موجودات و گیاهان زیان‌آور باشد، بیان كرده است. همچنین بند2 ماده 1 آیین نامه جلوگیری از آلودگی آب مصوب 1373 مقرر می‌دارد: «آلودگی آب عبارت است از تغییر مواد محلول و یا معلق و یا تغییر درجه حرارت و دیگر خواص فیزیكی، شیمیایی و بیولوژیكی آب در حدی كه آن را برای مصرفی كه برای آن مقرر است، مضر یا غیرمفید سازد.»

در دستور العمل مصوب 2004 اتحادیه اروپا نیز خسارت به آب این گونه تعریف شده است: «خسارت به آب عبارت است از: هر نوع خسارتی كه به طور آشكار بر وضعیت اكولوژیك، شیمیایی و یا كیفی و یا بالقوه اكولوژیك آبهای مندرج در دستورالعمل 2000/60/EC تاثیر نامطلوب و زیانبار می‌گذارد.»10

آلودگی دریاها، آلودگی خلیج‌ها و آلودگی رودخانه‌ها از انوع آلودگیها به شمار می‌روند كه آلودگی دریایی از مهمترین آنهاست. آلودگی دریاها در یك تقسیم‌بندی، شامل آلودگیهای هسته‌ای، حرارتی و فاضلابهای شهری و صنعتی می‌گردد. دفع پسماندهای هسته‌ای در اعماق زمین كه از سال 1946 معمول شده، روش اطمینان‌بخش نمی‌باشد؛ زیرا پوسیدگی تدریجی و نشت آب از محفظه‌ها و هم چنین سیل و زلزله و آتشفشان‌ها می‌تواند این پسماندها را برروی زمین بیاورد و محیط‌زیست را آلوده و مسموم نماید.

عمر و بقای تركیبات هسته‌ای در صورت ورود به آب دریا طولانی می‌باشد؛ به عنوان مثال، پلوتونیوم ـ 239 كه امروزه در جهان از نظر استراتژیكی بسیار با اهمیت است، دارای عمر 24400 سال می‌باشد و بنابر این قادر است به طور وحشتناكی برای قرنهای متمادی، محیط را آلوده نماید. بنابر این یكی از عناصر رادیو اكتیو بسیار خطرناك، پلوتونیوم می‌باشد. بعد از ورود پلوتونیوم به محیط زیست از جمله دریاها، این عنصر وارد زنجیره غذایی شده و در نهایت می‌تواند وارد بدن انسان شود.

از دیگر آلودگی دریاها كه در خشكی واقع شده‌اند، آلودگی ناشی از تأسیسات و نیروگاه‌های فسیلی یا آلودگی حرارتی می‌باشد. احداث این نیروگاهها فسیلی یا آلودگی حرارتی می‌باشد. احداث این نیروگاهها و همچنین نیروگاههای هسته‌ای در امتداد جریانهای آبی و سواحل می‌تواند اكوسیستم آبی را تغییر داده و به خطر بیندازد و موجب گرم شدن آبها و از بین رفتن موجودات دریایی گردد. آلودگی خانگی و صنعتی هم از منابع آلودگی دریاها به شمار می‌رود؛ زیرا تخلیه زباله‌های شهری و انتقال فاضلابهای شهری در دریاها و رودخانه‌ها، محیط زیست را آلوده می‌سازند.

از منابع آلودگی واقع در دریاها، حمل و نقل مواد نفتی و هسته‌ای، اكتشاف و بهره‌برداری از بستر یا ساحل دریا برای استخراج نفت، فوران احتمالی چاههای نفت، برخورد نفتكش‌ها و غرق شدن آنها، حمله نظامی به نفتكش‌ها و سكوهای نفتی، انفجار چاههای نفت بر اثر جنگهای پی درپی و ... می‌باشد. به طوری كه بزرگترین آلودگی نفتی در جریان اشغال كویت توسط عراق روی داد كه براثر آتش‌زدن چاههای نفت از سوی عراق، روزانه 4 تا 6 میلیون تن نفت سوخت و یا وارد منطقه شد. میزان آلودگیهای خلیج‌فارس 47 برابر بیش از حد متوسط اعلام شده است، به طوری كه گفته می‌شود آلودگی نفتی ناشی از اشغال كویت در سال 1991، تا 200 سال دیگر برطرف نخواهد شد.11

بنابر این، ورود مواد زائد صنعتی، كشاورزی، شیمیایی و مسموم كننده به منابع آبی، آلودگی آن را باعث شده است. آب‌هایی كه به علل مختلف آلوده می‌شوند، افزون بر این كه بهداشت، سلامت و محیط‌زیست انسان‌ها را به خطر می‌اندازند، حیوانات و گیاهان را نیز با مشكلات و مخاطرات زیستی مواجه می‌سازند.12

انسانها با آلوده ساختن آبها، حیات خویش را به صورت جدی تهدید كرده‌اند. در كشور خودمان وضعیت آلودگی دریاها و آبهای عمومی وضعیت اسفباری دارد. در این رابطه كارشناسان ارشد شیلات جهاد كشاورزی مازندران به همشهری چنین گفته است:

«سرازیر شدن انواع پسابهای صنعتی به ویژه نفت و فرآورده‌ها و سموم، با آلوده ساختن آب دریا، حیات آبزیان را نیز به خطر انداخته است. ماهیان خاویاری خزر یكی از با ارزشترین گونه‌های دریایی جهان هستند اما به دلیل وجود مشكلات فراوان ذخایر این مروارید سیاه در حال انقراض است. فسیل ماهی یا بلوگا، تاس ماهی روسی یا چالباشی تاس ماهی ایرانی یا قره برون ماهی، ماهی شیب، ماهی ازن برون یا سورگا گونه‌های اصلی ماهیان خاویاری دریای خزر هستند كه در واقع این گونه ماهیان هم عصر دایناسورها محسوب می‌شوند و به فسیل زنده مشهورند كه توانسته‌اند تاكنون در دریای مازندران زیست كنند».13

«و انزلنا من السماء ماءاً طهورا: از آسمان آب پاكیزه، فرو فرستادیم.(فرقان:48) واژه طهور را كه در صیغه مبالغه آمده، شاید نتوان به فارسی برگردان نمود؛ زیرا یعنی آب ذاتاً پاك و پاك كننده نیز می‌باشد. این واژه می‌رساند كه منبع پاكیها آب است. زیاده‌روی در مصرف آب و بهره‌برداری‌های بی‌رویه نیز یكی دیگر از اشكال عدم صیانت از این منبع حیاتی است. این نعمت بزرگ كه متعلق به همه بشریت است، نباید با هدر دادن آن، وسایل كفران این نعمت را فراهم آورد.

قرآن كریم در جای دیگر می‌فرماید: «افرایتم الماء الذی تشربون أانتم انزلتموه من المزن ام نحن المنزلون لو نشاء جعلناه اجاجا فلولا تشكرون: آیا آبی را كه می‌نوشید دقت كرده‌اید؟ آیا شما آن را از ابر فرو فرستادید یا ما؟ اگر بخواهیم، آن را شور قرار می‌دهیم؛ پس چرا سپاس نمی‌گویید؟» (واقعه:69)

تفسیر یك آیه قرآن در خصوص تخریب محیط زیست

قرآن مجید در سه آیه به تخریب كنندگان محیط‌زیست اشاره كرده است، به شرح زیر:

ـ و من الناس من یعجبك قوله فی الحیوه الدنیا و یشهد الله علی ما فی قلبه و هو الدّ الخصام. (بقره:204)

ـ و اذا تولّی سعی فی الارض لیفسد فیها و یهلك الحَرث و النسل و الله لا یحب الفساد. (بقره: 205)

ـ و اذا قیل له اتق الله اخذته العزة بالاثم، فحسبه جهنم و لبئس المهاد. (بقره: 206)

دو آیه نخستین را اكثر مترجمان و مفسران چنین تفسیر كرده‌اند كه بعضی از انسانها كسانی هستند كه چنان سخن می‌گویند كه شما از گفتارشان در زندگانی دنیا خوشتان می‌آید و گواه می‌آورند خدا را بر آنچه در دلشان است؛ در حالی كه [دروغ می‌گویند]. آنها دشمن‌ترین افراد هستند. [این افراد شعار اصلاح می‌دهند] ولی وقتی از مخاطبان دور می‌شوند، به فساد محیط‌زیست می‌پردازند و حرث و نسل را تباه می‌سازند.

در این ترجمه و تفسیر واژه «تولی» به پشت كردن و منصرف شدن و از مخاطبان دور شدن تفسیر شده است؛ ولی مرحوم محمد جواد مغنیه در تفسیر الكاشف می‌نویسد: 14«مفسران در معنای كلمه تولی اختلاف كرده‌اند كه آیا مفهوم آن انصراف و روگردانی است تا معنای جمله چنین شود كه آن شخصی كه ادعای اصلاح می‌كند، وقتی از نزد مخاطبانش جدا می‌شود، تلاش می‌كند كه در زمین فساد كند یا آنكه معنای كلمه تولی ولایت و سلطنت است تا معنای جمله آن شود كه: وقتی آن شخص مدعی اصلاح به قدرت می‌رسد و والی مردم می‌گردد، همان كاری را می‌كند كه والیان سوء آن می‌كنند. كار والیان سوء هلاك حرث و نسل است.»

نویسنده تفسیر الكاشف پس از طرح دو معنی از قول رشید رضا، نظر مرحوم استادش محمد عبده را نقل می‌كند كه ایشان معنی دوم یعنی به قدرت رسیدن را ترجیح داده است و برای نظر خود قرینه‌ای از قرآن آورده كه انصافاً قرینة جالبی است. آن قرینه آیة بعد این آیه می‌باشد كه بلافاصله آمده است و می‌فرماید:

«و اذا قیل له اتق الله اخذته العزة بالاثم فحسبه جهنم و لبئس المهاد: هرگاه [از راه پند و اندرز] به او گفته شود: از خدا بترس [فساد و تباهكاری مكن] تكبر و سركشی، او را به گناه وادار سازد [وكوشش او در فساد بیشتر گردد] پس دوزخ او را كافی است [كه كیفر كردارش باشد] و دوزخ بد آرامگاهی است.» (بقره: 206)

پی‌نوشتها:

10. DIRECTIVE 2004/35/CE of THE EUROPEAN PARLIAMENT AND do THE COUNCILof 21 April2004 on environmental libility with regard to the prevention and remedying of environmental damage, at: official journal of the European union, article z(1) (b),

11. اصغر جعفری ولدانی، ایران و حقوق بین‌الملل، تهران، موسسه فرهنگی و انتشاراتی پازینه، 1380، ص242. نقل از رساله دكتری آقای انتظاری تحت عنوان «مسئولیت مدنی ناشی از خسارات زیست محیطی»، به راهنمایی، سیدمصطفی محقق داماد.

12. سیدمرتضی اعتضاد و زهرا ملك چشم سیاه، «آب و بیماری‌ها» فصلنامه محیط زیست، جلد هشتم، شماره3، 1375، ص73.

13. روزنامه همشهری، شماره 150، بهمن 1392.

14. المغنیه، محمد جواد، تفسیر الكاشف، ج 1، ص 309.

روزنامه اطلاعات