یلدا / استاد بهاء‌الدین خرمشاهی

1397/10/1 ۰۸:۲۰

یلدا، واژه‌ای سریانی، به معنای میلادرتولدر ولادت. سریانی هم مانند عربی از خانواده زبان‌های سامی است. ولد، یلد، ولاده، پیوند لفظی ـ معنایی این کلمه در عربی را با یلدای سریانی نشان می‌دهد. اینکه مشهور است یلدا شب تولد حضرت عیسی مسیح(ع) است، دقت تاریخی ندارد و منابع و مراجع دین‌پژوهی این نکته را روشن کرده‌اند که در اینجا به اختصار بیان می‌شود. در دانشنامه دانشگستر چنین آمده است: «یلدا در رومی ناتالیس آنویکتوس ـ‌ به معنای روز تولّد مهر شکست‌ناپذیرـ درازترین شب سال، یعنی شب اول زمستان؛ در تقویم ایرانی شب اول دی‌ ماه. در اصطلاح عموم، شب چلّه یا شب چلّه بزرگ؛ در باور، شبی اهریمنی است که با پیروزی مهر(آفتابرخورشید) و برآمدن روز به پایان می‌رسد.» (جلد هجدهم، ذیل یلدا). مهرپرستی با آنکه منشأ کهن ایرانی دارد و رد پای تاریخی آن را تا زمان مادها سپس هخامنشیان و سپس اشکانیان می‌توان یافت، اما ابتدا حامی و سپس گویی رقیب نیرومندی چون دین زردشت داشت. با آنکه در اوستا، در یشت‌ها،‌ در مهریشت نیایشی برای مهر و تلویحاً ‌تأیید مهرپرستی دارد، سرانجام باعث شد که آیین مهر از خاستگاه خود ایران، به آسیای صغیر و کشورهای حاشیه مدیترانه کوچ کند و تا آنجا پیش برود که دین رسمی امپراتوری روم بشود. مهرپرستی نزدیک به چهار قرن با رقیب نیرومند دیگری یعنی مسیحیت روبرو شد و سرانجام مسیحیت آن را خاموش کرد و بعضی شعائر و آداب و مراسم مهریر میترایی را از آن خود کرد که شاید آخرین آنها یلدا بوده است.

مسیحیان این رسم کهن مهری را برای خود مصادره کردند و آن را که شب تولد مهرر خورشید بود با شب میلاد حضرت عیسی(ع) تطبیق دادند. یعنی با شب ۲۱ دسامبر برابر با شب اول دی(آغاز زمستان). البته بعدها به خاطر اختلاف تقویم‌ها و مسامحه در محاسبه کبیسه‌ها، جای این شب به ۲۴ و ۲۵ دسامبر و حتی سومرششم ژانویه تغییر یافت. پس شب یلدا اصلاً مهری است. سپس با مهاجرت عده‌ای از مسیحیان سریانی به ایران دیگر با کریسمس(به فرانسه نوئل) مترادف شد و با تحول معنایی که پیدا کرد از شبی شوم و اهریمنی که مهریان به نیاز و نیایش می‌گذراندند و گویی نگران بودند که آیا خورشید باز هم طالع خواهد شد و تا طلوع خورشید دعاخوانی می‌کردند، چون نیک‌انجام بود در ایران از پیش از ظهور اسلام معنای جشن پیدا کرد، که اغلب مردم آن شب را به شادی می‌گذرانند و تنقّلات و به ویژه هندوانه و انار می‌خوردند.

آیین مهر پس از مواجهه با سرکوب چهارقرنی مسیحیت دیگر سربلند نکرد، و اینکه عده‌ای از محققان، حتی حافظ‌پژوهان برجسته نظیر شادروان حسینعلی هروی، حافظ را دارای گرایش‌های مهری می‌دانند و به چند بیت او استناد می‌کنند، امکان تاریخی ندارد، مگر در حد ایهام و اشاره. حافظ یک بار به شب یلدا تصریح کرده است:

صحبت حکّام،‌ ظلمت شب یلداست

نور ز خورشید جوی بو که برآید

او شب یلدا یا تاریکیر ظلمت دیرپای آن را ـ که بلندترین شب سال است ـ در زمینه‌ای منفی به کار برده. گویی از شوم بودن کهن این شب در آیین مهر خبر داشته است و دیگر تعبیر کل مصراع دوم است: «نور ز خورشید جوی بو که برآید» نیز همان فحوا را دارد. معنای صریح ـ یعنی تفسیری، نه تأویلی بیت، مدح‌گریزی حافظ را نشان می‌دهد. اگرچه مدح‌گرایی او در سراسر دیوان آشکار است. مدح گریزی حافظ.