خوجکو/ دکتر طهمورث ساجدی

1395/10/8 ۰۸:۳۷

الکساندر خوجکو۱ ایران‌شناس لهستانی لیتوانیایی تبار است که در زمینه فرهنگ عامه، دستور زبان فارسی و تاریخ و جغرافیای گیلان آثار بدیعی از خود به جای نهاد. وی در سال ۱۸۰۴ در کرزیویچ، واقع در مینسک به دنیا آمد و در ۱۸۹۱ در فرانسه درگذشت.

الکساندر خوجکو۱ ایران‌شناس لهستانی لیتوانیایی تبار است که در زمینه فرهنگ عامه، دستور زبان فارسی و تاریخ و جغرافیای گیلان آثار بدیعی از خود به جای نهاد. وی در سال ۱۸۰۴ در کرزیویچ، واقع در مینسک به دنیا آمد و در ۱۸۹۱ در فرانسه درگذشت.

«خوجکو» تلفظ لهستانی نام اوست، لیکن این نام «خودزکو» و «شودزکو» هم تلفظ می‌شود:‌ «خودزکو» تلفظ روسی آن است که در دربار و نامه‌های رسمی آن عصر معمول بود و «شودزکو» تلفظ فرانسوی آن است؛ زیرا او و خانواده‌اش در فرانسه می‌زیستند و شکل مکتوب این کلمه در زبان فرانسه به این صورت تلفظ می‌شود.

تحصیل

خوجکو تحصیلات ابتدایی خود را در ویلنا ــ پایتخت لیتوانی ـ به‌اتمام رساند و سپس وارد مجمعی ادبی شد که آدام میتسکیویچ۲ (۱۷۹۸ ـ ۱۸۵۵)، بزرگترین شاعر لهستان، گرد خود فراهم آورده بود. سپس به دانشگاه سن‌پترزبورگ رفت و تحصیل در زبان‌های شرقی را آغاز کرد. از چگونگی گرایش او به زبان‌های شرقی، به‌ویژه فارسی، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما قدر مسلم این است که تدریس این زبان در انستیتوی زبان‌های شرقی دانشگاه سن‌پترزبورگ به اهتمام ژوزف سنکوفسکی۳ لهستانی و بعضی استادان آلمانی و فرانسوی و علاوه بر آن، تأسیس نخستین مجلة چند زبانة اروپا، به نام «ذخایر مشرق زمین» به دست خاورشناس لهستانی، «ونتسسلاوس ژووسکی»۴ از همفکران میتسکیویچ، و ژوزف دوهامر۵ اتریشی در گرایش او به این زبان‌ها مؤثر بود.

خوجکو پس از اتمام تحصیلات خود در این انستیتو، که وابسته به وزارت امور خارجة روسیّه هم بود، به استخدام این وزارتخانه درآمد و سپس به عنوان کارمند سفارت به ایران اعزام شد و در سالهای دهة ۱۸۳۰ در زمان سلطنت محمدشاه قاجار (حکومت: ۱۲۵۰ـ۱۲۶۴ق)، به عنوان کنسول روسیّه در رشت خدمت کرد.

در ایران

اقامت سالیان او در گیلان، سبب آشنایی او با زبان و ادب فارسی و همچنین علاقه‌مندی او به مطالعة تاریخ و جغرافیای گیلان شد که حاصل این مطالعات به صورت یادداشت‌هایی، طی چند شمارة پیاپی، در سالهای ۱۸۴۹ و ۱۸۵۰ در «سالنامه‌های نوین مسافرت‌ها و علوم جغرافیایی»، انتشار یافت.

نخستین اثر معروف خوجکو، به نام «نمونه‌هایی از اشعار عامیانة ایران» که در سال ۱۸۴۲ به انگلیسی در لندن منتشر شد، شامل نمونه‌های اشعار گیلکی و حماسة کوراوغلی است، که او شرح اعمالش را در خطه‌های خراسان و آذربایجان شنیده بود. در اواخر همان سال، خوجکو از طریق میتسکیویچ با بانوی نویسندة فرانسوی لهستانی تبار، ژورژ ساند۶ (۱۸۰۴ـ۱۸۷۶م)، آشنا شد و به تقاضای او ترجمة ماجراهای کوراوغلی را برعهده گرفت. این ترجمه که در سال ۱۸۴۳ تحت عنوان «ماجراها و بدیهه سرایی‌های کوراوغلی» در مجلة «مستقل» ژورژ ساند منتشر شد، با کمی تغییر در عنوان، در مجلات مربوط به خاورشناسی نیز انتشار یافت.

در پی آن خوجکو، در سال۱۸۴۲م ، آوازهای مردمی اهالی سواحل جنوبی دریای مازندران، گویش‌های گیلکی، تالشی و مازندرانی و نیز آوازهای مردمی ایرانی ـ ترکی را نیز منتشر کرد.

عنوان رسمی خوجکو «کنسول رشت» بود؛ با وجود این، او توانسته بود به مسافرت‌های تحقیقاتی دامنه‌داری در تمامی استان‌های شمالی ایران دست بزند. مهمترین نتیجه این تحقیقات تألیف کتابی با عنوان توصیف تاریخی و جغرافیایی مناطق واقع در حاشیه جنوبی دریای مازندران (۱۸۴۹ـ۱۸۵۰م) است که با عنوان «گیلان یا مرداب‌های مازندران» (۱۸۵۰م) نیز چاپ و منتشر شده است. در سال۱۳۰۶شر۱۹۲۸م، محمدعلی خمامی (گیلک) این کتاب را با عنوان «تاریخ گیلان» ترجمه و در مجلة فروغ چاپ رشت در طیّ چند شماره منتشر کرد. این ترجمه بعداً به صورت کتابی مستقل به اهتمام کتابفروشی اقبال در تهران انتشار یافت. پس از آن نیز در سال ۱۳۵۴ش، سیروس سهامی آن را با عنوان «سرزمین گیلان» ترجمه و منتشر کرد.

خوجکو در تألیف این اثر ضمن بررسی رویدادهای شهرهای گیلان از ۱۸۳۰ تا ۱۸۴۰ از کتاب «فتوحات» یا «تاریخ احمدخانی» میر فتّاح [ملا عبدالفتّاح] فومنی، که به گفته او «برای اروپاییان ناشناخته مانده است» استفاده کرده است. او با این کار گیلان‌شناسی را در اواسط قرن نوزدهم بنیان نهاد و با فاصله اندکی، برنهارد دورن۷ تحقیقات او را با موفقیت تمام پی‌گرفت.

دیگر آثار

پرداختن به تعزیه، پس از معرفی ادبیات عامیانه، از دیگر اقدامات خوجکو بود. او در ادامة همکاری با مجلّة «مستقل»، در سال ۱۸۴۴ نمایش در ایران را منتشر کرد که در همان سال جداگانه با عنوان «مجموعه درام‌های مذهبی شیعیان ایرانی در ماه محرم هر سال» به چاپ رسید. استقبال چشمگیر از آن باعث شد که خوجکو تعداد بیشتری از مجالس تعزیه را از فارسی به فرانسه ترجمه و تحت عنوان «تئاتر در ایران، منتخبی از تعزیه یا درام مذهبی (۱۸۷۸) منتشر کند.

به علاوه خوجکو در زمینه ادبیات فارسی نیز نخست «قصه‌های منظوم قاآنی» (۱۸۶۲)، و سپس «ماجرای وزیرخان لنکران، کمدی جدید ایرانی» (۱۸۸۳) را به فرانسه ترجمه کرد. این ترجمه برگرفته از ترجمة فارسی میرزاجعفر قراچه‌داغی بود. که «تمثیلات» (مجموعه شش نمایشنامه) آخوندزاده را از ترکی به فارسی ترجمه کرده بود.

در اواسط قرن نوزدهم خوجکو به سبب نیاز مراکز ایران‌شناسی پاریس به یک دستور جدید زبان فارسی و به تشویق اتین مارک کاترمر و ژول مول ـ استادان صاحب کرسی تدریس زبان فارسی ـ کتاب «دستور زبان فارسی یا اصول زبان ایرانی جدید، به همراه نمونه‌هایی که برای استفاده خط و سبک نگارش به کار می‌روند» (۱۸۵۲) منتشر کرد. این دو ایران‌شناس مقالاتی به معرفی آن اختصاص دادند و از جمله مقالات کارترمر که عمیق‌تر و مبسوط‌تر بود، موجب انتقاد میرزا اسکندر کاظم‌بیگ که در سن‌پترزبورگ زبان‌های شرقی تدریس می‌کرد، از این کتاب و پاسخ تند خوجکو به آن شد. انتقاد کاظم‌بیگ مبتنی بر یادآوری این نکتة مهم بود که فارسی رایج در هندوستان با فارسی رایج در ایران متفاوت است و بهترین ملاک تحقیق در دستور زبان فارسی، باید زبان فارسی شیرازی باشد.

بعداً خوجکو چاپ جدیدی از دستور خود را با عنوان «دستور زبان فارسی» (۱۸۸۳) منتشر کرد که در مقدمة آن از شرکت خود در کنفرانس‌های ادبیات فارسی کاترمر در سوربن،‌به هنگام بحث و بررسی دربارة «تذکره‌الشعرای دولتشاه سمرقندی»، خبر داد.

خوجکو تحقیقات عالمانه دیگری نیز مانند «بررسی فقه‌اللغه‌ای دربارة زبان کردی، گویش سلیمانیّه» و حتی «آوازهای تاریخی به زبان افغانی یا پشتو»(۱۸۵۵) ارائه کرده است که توجه اهل تحقیق در این زمینه‌ها را به خوب جلب کرده است.

*دانشنامه زبان و ادب فارسی

(با حذف منابع و مآخذ)

پی‌نوشت‌ها:

۱٫ Alexander Chodzko 2. Adam Mickiewicz

3. Joseph Senkowski 4. Wenceslaus Rzewulski

5. Joseph de Hammer 6. Sand

7.bernhard dorn

منبع: روزنامه اطلاعات