اوضاع بهداشتی اصفهان در نظر سیاحان اروپایی عصر صفوی

1395/2/27 ۱۰:۲۶

1-«اغلب کوچه‌ها پر از زباله و خاکروبه و حیوانات مرده است که سبب عفونت‌ها می‌شوند و اگر هوای آنجا فوق‌العاده خوب و سالم نمی‌بود هیچ‌وقت طاعون نمی‌بایستی از آنجا خارج بشود ... در جلو هر خانه گودالی برای ریختن انواع کثافات هست ... که هر روز دهاتی‌ها با الاغشان آمده کثافت‌ها را بار کرده می‌برند».

نرگس رضایی حدادی: 1-«اغلب کوچه‌ها پر از زباله و خاکروبه و حیوانات مرده است که سبب عفونت‌ها می‌شوند و اگر هوای آنجا فوق‌العاده خوب و سالم نمی‌بود هیچ‌وقت طاعون نمی‌بایستی از آنجا خارج بشود ... در جلو هر خانه گودالی برای ریختن انواع کثافات هست ... که هر روز دهاتی‌ها با الاغشان آمده کثافت‌ها را بار کرده می‌برند».

٢- «آنچه در خیابان‌های اصفهان ناراحت‌کننده است این است که خیابان‌های اصفهان نیز مانند سایر شهرهای ایران سنگفرش نشده است ولی چون هوا خشک است و مردم هر روز صبح و عصر جلوی خانه‌های خود را آب می‌پاشند، مثل شهرهای اروپا گرد و خاک و زباله ایجاد نمی‌شود ... چاله‌های بزرگی در خیابان‌ها و زیر دیوار خانه‌ها حفر می‌شود که فاضلات و همه‌ی زباله‌ی خانه و گاهی زباله‌ی همسایه‌ها در آنجا ریخته می‌شود. اما با این وجود و بر خلاف تصور، تعفن خیابان‌ها را فرانمی‌گیرد، زیرا هوا خشک است و کشاورزانی که برای فروش میوه‌ها و سایر محصولات به شهر می‌آیند، در برگشت زباله‌ها را در خورجین‌های چهارپایان می‌ریزند و به عنوان کود و ازدیاد محصول باغشان می‌برند».

نخستین روایتی، اظهار نظر ژان باتیست تاورنیه جهانگرد فرانسوی درباره شهر اصفهان در عصر صفوی است؛ تاورنیه در سفرهای چندین‌باره‌اش به مشرق‌زمین و ایران، خاطرات سفرش را نگاشته و در بخشی از آن سیمای اصفهان و وضعیت بهداشت گذرگاه‌های عمومی را توصیف کرده است. روایت دوم به ژان شاردن، دیگر جهانگرد فرانسوی تعلق دارد. او نیز مدتی در اصفهان سکونت داشته است.

رعایت نظافت و بهداشت عمومی، یکی از مسایل مهم در زندگی و روابط اجتماعی هر قوم و ملتی به شمار می‌آید که در فرهنگ و اعتقادهای دیرینه مردم ریشه دارد. حضور جهانگردان اروپایی در پایتخت صفوی و اقامت درازمدت در آنجا موجب می‌شد که پیوندی نزدیک با مردم کوچه و بازار برقرار کرده، از نزدیک سطح بهداشت فردی و اجتماعی پایتخت‌نشینان را شاهد باشند و دیده‌ها و برداشت‌هایشان را در سفرنامه‌ها و گزارش‌های خود بیاورند.

سفرنامه تاورنیه، موضوع‌هایی جذاب درباره سرزمین ایران، مردم و آداب و رسوم آنان در خود دارد؛ روایت‌هایی که گاه نیز با داوری و پیش‌داوری آمیخته است. آمبروسیو کنتارینی، از همین سیاحانی است که به اصفهان پای گذاشته است. او درباره این شهر می‌نویسد «اصفهان، شهر مساعد و خوبی به نظر می‌رسد». سفرنامه شاردن اما در این میانه به تفصیل، مساله بهداشت را در اصفهان عصر صفوی مورد توجه قرار داده است. او در فصل یکم از جلد هفتم سفرنامه، بهداشت یا حفظ‌الصحه را زیرمجموعه‌ای از علم طب خوانده، چنین می‌نویسد «با وجود آنکه طب در ایران علم پرارج و بسیار مورد توجه است و از آن میان به ویژه بهداشت [حفظ الصحه] اهمیت فراوان دارد با همه‌ی اینها دسترسی به این علم، مانند مناطق دیگر شرق بسیار دشوار است علت این امر آن است که نه تنها تعلیم پزشکی با تدریس عمومی صورت نمی‌پذیرد ... بلکه اطبا نیز معلومات مکتسبه‌ی خود را به دیگران نمی‌آموزند».

دوران حضور شاردن در اصفهان با روزگار سلطنت شاه سلیمان هم‌زمانی دارد. اصفهان در این دوره از شکوه و جلال برخوردار بوده است؛ هرچند توصیف برخی جهانگردان، در برابر این تصویر از شکوه، نماهایی دگرگونه نیز از پایتخت ارایه کرده‌اند. شاردن از این‌رو در توصیف شهر چنین می‌نویسد «زیبایی شهر اصفهان به خصوص در کاخ‌های باشکوه بی‌شمار، عمارات مجلل و فرح‌افزای، کاروان‌سراهای وسیع، بازارهای بسیار زیبا، جداول و آب و خیابان‌های آراسته در دو طرف به چنار آن است در صورتی که کوی و برزن‌های دیگر آن به طور کلی بسیار تنگ و ناهموار، فرورفته و برآمده، کج و معوج است». به نظر می‌رسد در این دوره به بهداشت گذرگاه‌های عمومی، مانند میدان اصلی شهر و خیابان‌های پیرامون، توجه بسیار می‌شده است، در صورتی که کوچه‌های اصفهان بافتی قدیمی و ناهمگون داشته، خاکی و بدون سنگ‌فرش بوده و مسایل بهداشتی در آن‌ها رعایت نمی‌شده است.

تاورنیه نیز همچون شاردن به نبودِ سنگ‌فرش در کوچه‌های اصفهان اشاره کرده که در تابستان و زمستان اسباب زحمت و ناراحتی را برای اهالی شهر پدید می‌آورده است. وی یادآور می‌شود در محله‌های بازرگانان بزرگ و پیرامون میدان، اشخاصی موظف‌اند در روز چند نوبت این مکان‌ها را آب بپاشند «شهر اصفهان، کثیف و کوچه‌ها پر از گل و لجن است.» تاورنیه علت آلودگی کوچه‌های اصفهان را ریختن امعاء و احشاء گوسفندان توسط قصابان، قضای حاجت مردم در برخی گذرگاه‌های عمومی و نیز رها کردن مردار چهارپایان در کوچه‌ها برمی‌شمرد. دولیه آندره دلند، دیگر جهانگرد اروپایی که پس از تاورنیه به اصفهان آمده است نیز در کتاب «زیبایی‌های ایران» به سنگ‌فرش نبودن کوچه‌ها و راه‌های اصفهان اشاره کرده است. او گرد و خاک تابستان و گل و لای زمستان را از پیامدهای منفی آن وضعیت می‌داند.

از روایت‌های سیاحان اروپایی درباره اوضاع بهداشت عمومی اصفهان که بگذریم، در میان نوشته‌های این جهانگردان، به نکته‌هایی نیز درباره بهداشت فردی اصفهانیان عصر صفوی برمی‌خوریم که از جنبه‌هایی جالب به نظر می‌آید. با مطالعه این نوشته‌ها می‌توان دریافت میزان اهتمام اهالی پایتخت صفوی به بهداشت فردی و عمومی متفاوت بوده است؛ برخلاف نادیده‌گرفتن بهداشت عمومی شهر، در زمینه بهداشت فردی سخت‌گیر بودند به گونه‌ای که برخی افراد هر روز استحمام می‌کردند و برای نظافت منزل خود نیز اهمیتی فراوان قائل بودند. تاورنیه در این‌باره نوشته است «ایرانی‌ها به قدری وسواس دارند که اگر کسی از کوچه وارد خانه شود و یک لکه گل در لباسش دیده شود او را نجس میخوانند». بسیاری از محله‌های اصفهان همانند دیگر شهرهای ایران در عصر صفوی، به یک یا چندین حمام مجهز بوده و مردم به هنگام نیاز از آن‌ها بهره می‌برده‌اند. مثلا در محله‌های خواجو بیست و یک حمام، عباس‌آباد نوزده حمام و شمس‌آباد دو حمام وجود داشته است. به نوشته شاردن، بهره‌گیری از حمام در ایران رایج و بیش از دیگر ممالک شرقی است. حمام‌های عمومی گویا پیش از برآمدن آفتاب کار خود را آغاز می‌کردند. شاردن در این‌باره می‌نویسد «سپیده صبح، پیش از طلوع آفتاب، شاگرد حمامی پشت بام می‌رود و با دمیدن در بوق، آمادگی گرمابه را خبر می‌دهد». تاورنیه اشاره می‌کند مردها در آغاز روز به حمام می‌رفتند، سپس زنان می‌توانستند از حمام‌های عمومی بهره بگیرند. بر اساس آنچه از روایت‌های جهانگردان درمی‌یابیم، توانگران شهر حمام اختصاصی در منزل خود داشته‌اند. تاورنیه معتقد است به دلیل استفاده مشترک افراد سالم یا بیمار از حمام‌های عمومی شهر اصفهان، بسیاری از بیماری‌های واگیر به دیگران منتقل می‌شده است. دن گارسیا یکی از سیاحان اسپانیایی درباره استحمام بانوان شهر اصفهان چنین نوشته است «زنان و دختران پیشه‌وران و طبقات پایین، به طور گروهی در شهر حرکت می‌کنند و دسته‌جمعی به حمام یا تفریح و تماشا می‌روند. اما زنان متعین و متشخص، هیچ‌گاه از خانه خارج نمی‌شوند و همواره با دقت مورد حراست قرار می‌گیرند و در خانه‌های خود حمام اختصاصی دارند».

منبع: روزنامه شهروند