کشکول، نام عمومی کتاب

کَشْکول، نام عمومی کتابهایی که در آن، مطالب گوناگون بدون ترتیبی خاص جمع‌آوری شده است. 
کشکول در اصل به ظرفی کاسه‌گون که درویشان با خود حمل می‌کنند گفته می‌شود. ظرفی که مردم در آن برای درویشان پول و گاه، مـواد غذایی می‌ریختند (ه‍ د، کشکـول). ایـن واژه پس از مدتی، معنای دیگری یافت که بی‌ارتباط با معنی اصلی آن نیست. همان‌طور که درویشان هرچه داشتند در آن ظرف می‌گذاشتند، نویسندگانی هم که کشکول تألیف کرده‌اند هرچه را ‌پسندیده‌اند، در کتاب خود ‌آورده‌اند (موسوی، 383؛ حلبی، 7؛ نیز نک‍ : معین). 
کشکول را کجکول، کجلول، خجکول، خچکول، کشکُل و کشگُل نیز خوانده‌اند (دانش‌پژوه، 148؛ معین). به آثاری که در آن مطالب گوناگون گنجانده می‌شود بَیاض، جُنگ، جَریده، خرقه، دستور و سفینه هم گفته می‌شود (دانش‌پژوه، همانجا)؛ اما همۀ این آثار از نظر موضوعی، در حوزۀ کتابهای کشکول قرار نمی‌گیرند. کتابهایی هم تألیف شده‌اند که عنوان کشکول ندارند؛ اما از حیث موضوع در زمرۀ کشکولیات گنجانده می‌شوند؛ مانند زهر الربیع، کدو مطبخ قلندری (ه‍ م‌م) و زنبیل فرهاد میرزا قاجار.
کشکول‌نویسی از دیرباز رواج داشته است؛ برخی منابع کتابهای امالی (کتابی که استاد تقریر کند و شاگردان بنویسند) را هم از جملۀ این آثار دانسته‌اند (دایرةالمعارف ... ؛ لغت‌نامه ... ، ذیل امالی)؛ بااین‌حال، گفته می‌شود که نخستین کشکول را علامۀ حلی (د 726 ق) تألیف کرده است (دایرةالمعارف)؛ اما اطلاعی از آن در دست نیست. پس از آن، نویسندگان بسیاری آثاری را در قالب کشکول پدید آوردند (نک‍ : دنبـالۀ مقـاله). مشهورترین این آثـار کشکول شیخ بهایی (د 1030 ق/ 1621 م) است که بارها، مؤلفان از آن تقلید کرده‌اند (نک‍ : شاملو، 2/ 76؛ قیصری، 5؛ نیز نک‍ : فسایی، 2/ 1000). به اعتقاد یکی از پژوهشگران، کشکول‌نویسی پس از تألیف کشکول شیخ بهایی رواج یافت (مجاهد، 18- 19).
در کشکول، موضوعات مختلف، اعم از تفاسیر قرآنی، آیات و احادیث، داستانهای سرگرم‌کننده، اشعار فارسی و عربی، پند و اندرز (برای نمونه، نک‍ : شیخ بهـایی، 4-5، 13-14، جم‍ ؛ استوارت، 44؛ ریپکا، 422)، تاریخ و جغرافیا، لغت، تأملات اخلاقی، تفکرات حکیمانه، امثال عامیانه، شوخی و طنز و نظایر آن گنجانده شده است (نک‍ : جزایری، 24، 44؛ ادهم، 4-5، جم‍ ؛ حلبی، 6)؛ ازاین‌رو، کشکولها سرشار از نکات دستوری، ادبی، فکاهی، فلسفی، علمی، اخلاقی و اجتماعی‌اند (همانجا). 
کشکولها نثری ساده و روان دارند و برخلاف آثار ادبی فاخر، چون عقد الفرید و محاضرات، دارای جنبۀ فولکلوریک‌اند. دیباچۀ این آثار گاه مصنوع و متکلف است (نک‍ : ادهم، 3-5؛ جزایری، 2-3). در کشکول، اغلب قالبهای شعری، چون مثنوی، قصیده، غزل، مستزاد و جز اینها را شاهدیم (نک‍ : شیخ بهایی، 149، 159، 173، جم‍ ؛ ادهم، 62-63، جم‍ )؛ بااین‌حال، بنابر سلیقۀ مؤلف، میزان اشعار و حکایات و مختصر یا طولانی‌بودن آنها متغیر است.
کشکولها نظم خاصی ندارند و هر مطلبی، اعم از نظم و نثر در آنها یافت می‌شود و در برخی از این آثار، به موضوعی خاص پرداخته شده است؛ مانند کشکول عطاری تبریزی که به معرفی خواص داروها و درمان بیماریها (ص 17- 18، 28- 29)؛ کشکول خنـده (میرخدیوی، 8، 10، 12-13، جم‍ )، که به حکایـات و اشعـار فکاهی، و شنیدنیهای تاریخ (محراب، سراسر اثر)، که به وقایع تاریخی اختصاص دارد. 
کشکولها آثاری مفصل و دربردارندۀ نکاتی جذاب‌اند؛ اما به‌سبب بی‌نظمی در نقل مطالب، دسترسی به آنها آسان نیست (ذاکری، 73؛ استوارت، همانجا). بااین‌حال، گاه وحدت موضوع در نقل مطـالبِ متوالی دیده می‌شود (نک‍ : شیخ بهایی، 73، 84؛ حلبی، 7). در برخی موارد، مؤلف با انتخاب عناوینی فرعی مانند یادآورد، پند، نَقل، تمثیل، حکایت، فصل، ظریفه، فایده، تحقیق و حدیث به اثر خود نظم می‌بخشد (نک‍ : شیخ بهایی، 140-141، 184؛ ادهم، 21، 46، جم‍ ؛ جزایری، 3، 18، جم‍ ؛ فرهاد میرزا، 123، 266، جم‍ ). گـاه نیز با نام‌گذاری حکایات یا تهیۀ فهرست مطالب، سعی می‌کند بـه اثر خود نظـم بیشتری دهـد (نک‍ : جمـال‌زاده، 355-366، 409- 422، جم‍ ).
نویسنده هنگام تألیف کشکول، این اختیار را دارد که هر زمان خواست مطلبی را بدان اضافه کند؛ چنان‌که شیخ بهایی تصریح کرده است که زمان تألیف اثرش، صفحاتی را سفید گذاشت تا نکته‌هایی را بعداً اضافه کند (ص 4). تدوین کشکولها باتوجه‌‌به حجم فراوان و مطالب پراکنده، غالباً کاری دشوار و زمان‌بر بوده است؛ چنان‌که جمع‌آوری کشکول جمالی 15 سال (جمال‌زاده، 11- 12) و کشکول جدید بیش از 30 سال زمان برده است (حلبی، 11). 
مطالب درج‌شده در کشکولها غالباً از منابع مهم و دست اول محسوب می‌شوند؛ چنان‌که مطالب تاریخی کشکول شیخ بهایی (ص 431، 566-567) از الکامل ابن‌اثیر، مروج الذهب مسعودی و دیگر کتابهای مهم تاریخی نقل شده‌اند (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : جزایری، 61، 89؛ فرهاد میرزا، 37). یا در کشکول عطاری (ص 66، 211)، از کتابهایی چون مخزن الادویة عقیلی علوی شیرازی و تحفة المؤمنین حکیم مؤمن استفاده شده است. 
به‌طورکلی، مؤلفان این نوع آثار هم از منابع متقدم و هم از منابع جدید استفاده کرده‌اند؛ اما هرچه زمان تألیف اثر به دوران معاصر نزدیک‌تر بوده است، از منابعی جدیدتر و بیشتر استفاده شـده است (نک‍ : عطاری، 164-165؛ محراب، 141، 181، جم‍ ). در کشکولها، غالباً مؤلف منبع خود را ذکر می‌کند (نک‍ : شیخ بهـایی، 5-6، 24، جم‍ ؛ فرهـاد میـرزا، 15، 116-117) و گـاه هیچ ارجـاعی نمی‌دهد (نک‍ : جزایری، 38، 72، جم‍ ؛ جمال‌زاده، 27).
راوی مطالب یا داستانها گاهی مشخص (نک‍ : شیخ بهـایی، 13؛ جزایری، 6، 8، 27، جم‍ ؛ فرهاد میرزا، 6، 17)، و گاه نامشخص است و با اوصافی چون ناموری، زاهدی، مردی، شاعری، عارفی، درویشی، ملایی و دانـایی معرفـی می‌شـود (نک‍ : شیخ بهـایی، 8، 49، جم‍ ؛ جزایری، 4، 30؛ ادهـم، 10، 18، جم‍ ). در پـاره‌ای موارد، مؤلف مطلبی را از کتابی که در دسترس یا از راوی معتمد شنیده بـود نقـل می‌کند (نک‍ : شیخ بهایی، 22، 40). در بـرخی کشکولها، اشعاری از مؤلف، مکاتبات او، کلمات قصار، اشاره‌ای به سفرها و هم‌عصرانش درج شـده است (همو، 25-27، 97- 99، جم‍ ؛ فرهـاد میرزا، 108- 109، 124- 128، جم‍ ).
چنان‌که پیش‌تر اشاره شد، در کشکولها موضوعات گوناگون، هریک به شیوه‌ای، گنجانده می‌شود؛ در حکایاتی که درون‌مایۀ مذهبی ـ تـاریخی دارند، نمونه‌هـای فراوانی از تلمیح به آیـات و احادیث و درج اطلاعات قرآنی و دیگر کتب آسمانی دیده می‌شود (نک‍ : شیخ بهایی، 7، 57، 361، جم‍ ؛ ادهم، 5، 30، جم‍ ؛ فرهاد میرزا، 21-23، 130-134، جم‍ ). 
در بیشتر کشکولها، اشعار فارسی از شاعران متقدم و متأخر، اشعـار عربی و حتى اشعـار محلی گنجـانده شـده است (نک‍ : شیخ بهایی، 36، 205، 453، جم‍ ؛ جزایری، 11، 81-84، جم‍ ؛ میرخدیوی، 18- 19، 22، جم‍ ). گاه نیز مؤلف حکایاتی از عارفان، حکیمان مشهور (نک‍ : شیخ بهایی، 46، 129، جم‍ ؛ جزایری، 37- 38، 74، جم‍ )، پادشاهان ایرانی و خلفای اسلامی آورده‌ است (نک‍ : شیخ بهایی، 16، 23-24، جم‍ ؛ جزایری، 12، 20، جم‍ ).
مؤلفان این نوع آثار به درج علوم مختلف علاقه‌مند بوده‌اند و بدین سبب در کشکولها، اطلاعاتی گوناگون، اعم از علوم ریاضی، فلسفه، جغرافیا، نجوم و زبان‌شناسی یافت می‌شود (نک‍ : شیخ بهایی، 35، 102، 322، جم‍ ؛ ادهم، 25-26؛ فرهاد میرزا، 46، 101-104، جم‍ ).
کشکولهای متأخر مضامین و اطلاعات جدیدتری دارند که در کشکولهـای قدیم‌تر یـافت نمی‌شود (برای آگـاهی بیشتر، نک‍ : اسفندیاری، 1/ 39-40، 331، جم‍ ؛ جمال‌زاده، 15، 20، جم‍ ؛ میرخدیوی، 139-141، 179-182، جم‍ ).
در کشکولها، اشاراتی بـه بازیهـا (نک‍ : شیخ بهایی، 283-284)، تأثیر ستاره‌ها (همو، 514)، جشنهای ایرانی، مانند نوروز و مهرگان (نک‍ : عطاری، 106)، باورهای مردم (نک‍ : جمال‌زاده، 304)، افسانه‌ها (نک‍ : میرخدیوی، 243-245)؛ امثـال‌وحکم (نک‍ : شیخ بهـایی، 197، 264-265، جم‍ ؛ ادهـم، 56، 72؛ جزایری، 43؛ فرهـاد میرزا، 168- 169) و خواص دارویی گیاهان و درمانهای سنتی (نک‍ : جزایـری، 249، 395؛ فرهاد میرزا، 107) نیز دیده می‌شود.
حکایاتی که در برخی از کشکولها ست در دیگر منابع درج نشده است؛ ازاین‌رو، این آثار از منابع مهم فرهنگ عامه به شمار می‌آیند. ثبت اطلاعات سیاسی ـ تاریخی دوران مؤلف در بعضی از کشکولها سبب شده است که این آثار به منبعی ارزشمند تبدیل شوند (همو، 124- 128، 229-231). کشکولها برخلاف خرقه و جریده و دیگر آثار مانند خود، که تنها در قدیم به کار می‌رفتند، امروزه نیز کاربرد دارند و تألیف می‌شوند (موسوی، 380-381). 
نویسندگان متقدم و متأخر همواره، از کشکول‌نویسی استقبال کرده‌اند و برخی چون حسن اسفندیاری، محمدعلی جمال‌زاده و علی‌اصغر حلبی آثاری در این قالب نوشته‌اند (نک‍ : مشار، فهرست … فارسی، 4/ 4083-4086). تألیف کشکول به دیگر زبانها هم رایج بوده اسـت (برای آگـاهی از این کشکولهـا، نک‍ : همـو، فهرست ... عربی، 743-745).

مآخذ

ادهم خلخالی، کدو مطبخ قلندری، به کوشش احمد مجاهد، تهران، 1370 ش؛ استوارت، د. ج.، «شیخ بهایی و کشکول او»، ترجمۀ حسین معصومی همدانی، نشر دانش، تهران، 1370 ش، شم‍ 63؛ اسفندیـاری، حسـن، کشکول محتشمی، به کوشش حسینعلی اسفندیاری، تهران، 1361 ش؛ جزایری، نعمت‌الله، زهر الربیع، ترجمۀ نورالدین محمد جزایری، به کوشش احمد کتابچی و محمود موسوی زرندی، تهران، 1333 ش؛ جمال‌زاده، محمدعلی، کشکول جمالی، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1384 ش؛ حلبی، علی‌اصغر، کشکول جدید، تهران، 1387 ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، «مرقع‌سازی و جنگ‌نویسی»، فرخنده پیام، مشهد، 1359 ش، شم‍ 74؛ دایرةالمعارف فارسی؛ ذاکری، مصطفى، «شیخ بهایی، زندگی و آثار او»، کتاب ماه دین، تهران، 1388 ش، شم‍ 149؛ ریپکا، یان و دیگران، تـاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ عیسى شهابی، تهران، 1381 ش؛ شاملو، ولی‌قلی، قصص الخاقانی، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، 1374 ش؛ شیخ ‌بهایی، محمد، کشکول، ترجمۀ بهمن رازانی، تهران، 1377 ش؛ عطاری تبریزی، محمد، کشکول، تهران، 1356 ش؛ فرهاد میرزا قاجار، زنبیل، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۴۵ ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1382 ش؛ قیصری، ابراهیم، «برخی فواید لغوی از زنبیل فرهاد میرزا»، آشنا، تهران، 1374 ش، س 5، شم‍ 27؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مجاهد، احمد، مقدمه بر کدو مطبخ قلندری (نک‍ : هم‍ ، ادهم خلخالی)؛ محراب، محمد، شنیدنیهای تاریخ (کشکول)، تبریز، 1389 ش؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران، 1344 ش؛ همو، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1353 ش؛ معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، 1371 ش؛ موسوی گرمارودی، علی، قلم‌انداز (مجموعۀ مقالات، سفرنامه‌ها و نقد و بررسی)، تهران، 1377 ش؛ میرخدیوی، اصغر، کشکول خنده و اشعار مشهدی، مشهد، 1363 ش.

مروارید رفوگران