خاله قورباغه

خاله‌قورْباغه، یا خاله‌قرباقه و عروسی لاک‌پشت، منظومه‌ای طنزآمیز از ادبیات مکتب‌خانه‌ای. از بیت پایانی این منظومۀ 152‌بیتی، چنین برمی‌آید که نام یا تخلص سراینده شیدا باشد. وی به‌سبب خستگی از فساد اخلاقی مردم زمان، این منظومه را برای پندگرفتن خوانندگان و با هدف آموزش پایبندی به خانواده، شکایت از بی‌وفایی زنان، و نیز فساد و بی‌غیرتی مردان سروده است: چون که شیدا شد در این دوران کسل / این حکایت گفت او ضرب‌المثل (ص 15). 
15 بیت آغاز منظومه در مناجات خداوند و ستایش پیامبر‌ اسلام (ص) و حضرت علی (ع) است (ص 2-3). پس از آن، دو حکایت منظوم برای به هوش آوردن اهل خرد آمده، که سراینده اولی را «خاله‌قورباغه» و دومی را «آقاگنجشک و مور» نام نهاده است (ص 3)؛ در متن چاپی، تنها «خاله‌قورباغه» دیده می‌شود. 
عنوان خاله در ادبیات عامه را می‌توان در این ترکیبات مشاهده کرد: خاله‌سوسکه (ه‍ م)، خاله‌باجی، خاله‌تنی، خاله‌چادرنمازی، خاله‌چسونه (به مزاح، دخترکهایی که می‌خواهند خود را بزرگ نشان دهند)، خاله‌خاک‌انداز، خاله‌خان‌باجی (زنِ نه از خانوادۀ محترم)، خاله‌خرسه (دوستی خاله‌خرسه)، خاله‌خمره / خاله‌خمیره / خاله‌قمقمه (زن فربه)، خاله‌خواب‌رفته / خاله‌وارفته (زن لاقید و بی‌علاقه در پیرایش و آرایش خویش)، خاله‌خوش‌وعده، خاله‌خونده (زنی که با همه طرح دوستی ریزد)، خاله‌رورو (ه‍ م) (آن‌که بسیار آید و رود)، خاله‌زنک (زنی بی‌سروپا)، خاله‌قزی، خاله‌گردن‌دراز، خاله‌ماستی، و خاله‌وارس (کسی که در همه‌چیز شک کند) ( لغت‌نامه ... ، ذیل خاله؛ دهخدا، 2 / 711-712). 
خاله‌قورباغه لقبی است که به استهزا، یا به توهین، زنی را خطاب می‌کنند ( لغت‌نامه، همانجا). امینی در داستانهای امثال، مثل «سنگ خاله‌قورباغه را گرو می‌کشه» یا «سنگ چرخِ ‌خاله‌قورباغه را گرو کشید (می‌کشد)» را کنایه از دردسرآفرینی، نادانی، و حماقت آورده است (نک‍ : ص 183- 188). 
کتاب تاکنون با چند عنوان چاپ شده است: خاله‌قرباغه و عروسی لاک‌پشت و ملانصرالدین، با بازنویسی میرزا شیدا، به سفارش میرزا نصرالله کتا‌ب‌فروش، مطبعۀ اخوان کتابچی (اسلامیه)، 1348 ق / 1308 ش، 16 ص، مصور (سیاه و سفید)؛ خاله‌قورباقه و عروسی لاک‌پشت، 1341 ق؛ نیز همین عنوان، به فرمایش میرزا نصرالله کتاب‌فروش، [بی‌جا]، 1315 ش؛ خاله‌قرباغه، عروسی لاک‌پشت، به فرمودۀ محمدحسن‌آقا، مشهد، مطبعۀ علمی، 1313 ش، 15 ص. 
خلاصۀ داستان چنین است: شوهر خاله‌قورباغه که به‌شدت دچار کبر و غرور شده بود، اطرافیان را آزرده می‌کند و سرانجام طعمۀ ماری می‌شود. خاله‌قورباغه طبق سنت قورباغه‌ها، 3 روز عزاداری می‌کند و پس از آن اعلام می‌کند که قصد دارد ازدواج کند. خواستگاران متعددی از راه می‌رسند. خاله‌قورباغه به آنها جواب رد می‌دهد. ماهی و خرچنگ نیز به دلایلی جواب منفی می‌شنوند، تا اینکه لاک‌پشت از راه می‌رسد و خاله‌قورباغه پیشنهاد ازدواج او را می‌پذیرد. دعوت‌نامه به شهرهای مختلف می‌فرستند، دوستان و آشنایان به عروسی دعوت می‌شوند، و جشن مفصلی برگزار می‌شود. حیوانات و حشرات مختلف در عروسی هنرنمایی می‌کنند و درنهایت، طبق آداب و رسوم، خروس دست عروس و داماد را به دست هم می‌دهد و به حجله می‌فرستد. بعد از مدتی، لاک‌پشت از همسرش دلگیر می‌شود، اما به خاطر کودکانش همچنان صبر می‌کند؛ درحالی‌که خاله‌قورباغه در خفا، یاری می‌گیرد و در غیابِ لاک‌پشت با او دیدار می‌کند. لاک‌پشت وقتی به موضوع پی می‌برد، همسرش را آزاد می‌گذارد تا هر کاری که دلش می‌خواهد، بکند. 
این منظومه همچون آثار مشابه، ایرادهای وزنی و اشتباهات قافیه‌ای بسیار دارد. در آغاز داستان هم تضادهایی از نظر داستانی به چشم می‌خورد؛ برای نمونه، در آغاز آمده که خاله‌قورباغه دچار کبر و غرور بی‌حد است، اما چند بیت بعد آشکار می‌شود که شوهر وی این‌گونه بوده که مار او را بلعیده است (ص 4-5). داستان بسیار سست و بدون چهارچوب روایی مناسب است و به‌ناگاه و بی‌هدف پایان می‌پذیرد. 
برخی نکات اجتماعی و آداب و رسوم که با زبان طنز‌آمیز و کودکانه بیان می‌شوند، دارای اهمیت است؛ ازجمله، مراسم سوگواری و عزا نگه‌داشتن برای مرده، آداب خواستگاری، شیوۀ دعوت مهمانان و برگزاری جشن عروسی، دست عروس را در دست داماد گذاشتن، و حضور چند پیرزن در خانۀ عروس و داماد در شب عروسی (ص 5-14). 

مآخذ

امینی، امیرقلی، داستانهای امثال، اصفهان، 1333 ش؛ خاله‌قرباقه و عروسی لاک‌پشت، چ‌سنگی، بی‌جا، 1341 ق؛ دهخدا، علی‌اکبر، امثال و حکم، تهران، 1352 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا.

حسن ذوالفقاری