حتن

حَتَن، حرکتی آیینی و مراسمی شبیه رقص دسته‌جمعی، که مردم محلی آن را «بازی» می‌نامند و امروزه برخی آن را در ردیف رقص می‌دانند. 
این رقص در جنوب خراسان و در شهرستان تربت‌جام اجرا می‌شود. مردم جنوب خراسان رضوی به رقصهای محلی «بازی» می‌گویند و آنها را در دستۀ رقصها به حساب نمی‌آورند؛ دربارۀ حتن نیز هرگاه تصمیم به اجرای آن می‌گرفته‌اند، نمی‌گفتند: برویم حتن برقصیم، بلکه می‌گفتند: «برویم حتن»، که نشان می‌دهد حتن رقص نبوده، بلکه نوعی مراسم یا بازی آیینی بوده که به شکل دسته‌جمعی با نفرات گاه بیش از 100 تن اجرا می‌شده است. گرچه این بازی یا رقص، موسیقی مشخصی دارد، اما آهنگ آن در همۀ جدولها (رپرتوارها) جزو مقامهای موسیقی منطقه به شمار نیامده است (قدیمی، 18).
حتن بازی یا رقص دسته‌جمعی یا نوعی مراسم آیینیِ کشاورزی، رمه‌داری و نظامی است؛ یعنی هم برگرفته از معیشت کشاورزی و شبانی، و هم متأثر از وظیفۀ قبیلۀ کوچ‌رو یا کشاورز یک‌جانشین در حفاظت و پاسداری از قلمرو خود در برابر دشمنان و مهاجمان است. 
در این مراسم شمار بسیاری از افراد، حدود 100 تن، به شکل دایره‌های متحدالمرکز می‌ایستند و به چرخش و پرش، چرخ سینه، چرخ چپ و راست، حملات بی‌محابا و مکرر، و نشستن و برخاستن می‌پردازند (قدیمی، همانجا). 
حتن در مجموع 8 چرخش دارد که هرکدام بیان‌کنندۀ معنی خاصی است؛ به عنوان مثال، در چرخ اول از زمین به هوا می‌پرند و با سینه به روی زمین می‌آیند که این حرکت به معنای تعظیم به خاک میهن و شکرگزاری از خداوند برای خاک زاینده است. چرخهای بعدی یادآور حرکات نظامی و کشاورزی است؛ ازجملۀ آنها چرخ چپ و راست نمادی از آموزشهای دیده‌بانی و حرکات مربوط به درو غله، کوبیدن، باد دادن و خرمن کردن است (میرنیا، 227- 229). 
اجرا‌کنندگان حتن همراه با حرکات، صداهایی را نیز از انتهای گلو (از درون حلق) خارج می‌کردند که امروزه این صداها از سوی اجراکنندگان دیگر شنیده نمی‌شود. به عنوان نمونه، در حرکتی که به عقب می‌رفته‌اند، صدای «اِش» (به صورت «ش» کشیده)، و هنگامی که به جلو می‌آمده‌اند، صدای «پوش» (به صورت «ش» کشیده) درمی‌آورند؛ این صداها مربوط به گله‌داری و رمه‌گردانی می‌شده است.
زمان اجرای حتن در طول شب است و تا سر‌زدن اولین پرتو خورشید ادامه می‌یابد. در گذشته، مردم قبایل هرگاه درصدد یافتن چراگاه، مرتع و یا آب بودند، پیش از شروع حرکت، برای تقویت جسم و روح خود، با افروختن آتشی بر فراز تپه‌ای یا کوهی، گرد آن حلقه می‌زدند و مرد و زن با یکدیگر به اجرای حتن می‌پرداختند. سازهای مخصوص حتن سرنا و دهل است که افزون بر داشتن صدای بلند و شورانگیز، هیجان‌برانگیزند و در اجرای حرکات، اجرا‌کنندگان را سر شوق می‌آورند.
حتن امروزه انواع مختلفی دارد که براساس منطقۀ بازی و حتى نام برخی نوازندگان سرنا، به سبب تبحری که در اجرای آن مقام داشته‌اند، نام‌‌گذاری می‌شود (نصری، 2 / 1464-1465)؛ حتن اوشاری (افشاری) (ثابت‌زاده، 6)، عشایری (نصری، همانجا)، جامی، ملی یا افغانی، باخرزی، حسن‌آبادی (دورۀ زَنَکی)، استاد رسول و مرجانی از انواع آن است.
در این میان «حتن جامی» اصیل‌ترین شیوۀ اجرای حتن است که امروزه دیگر نه نوازنده‌ای وجود دارد که بتواند موسیقی صحیح آن را بنوازد، و نه اجراکنندگانی (به‌جز استاد محمدفاروق کیانی‌پور) که بتوانند حرکات سخت و پیچیدۀ حتن جامی را به درستی اجرا کنند.
حتن حسن‌آبادی یا دورۀ زنانه به این معنا نیست که فقط زنان در آن بازی می‌کنند، بلکه حضور زنان در آن بیشتر است (ثابت‌زاده، همانجا)؛ ترانۀ حتن حسن‌آبادی «دختر دیوانه» نام دارد. حتن ملی یا افغانی در بلخ و هرات افغانستان و همچنین در تاجیکستان هنوز هم اجرا می‌شود. 
برخی از پژوهشگران حتن باخرزی را به منطقۀ باخرز شهرستان تربت جام منسوب کرده‌اند و بعضی نیز آن را حتن زنانه معرفی کرده‌اند (نصری، 2 / 1465). این بازی را تنها مخصوص بانوان می‌دانند. اگرچه در جشنهای خانوادگی مردها نیز در کنار زنان طایفه به اجرای حتن باخرزی می‌پردازند (همانجا). حتن مرجانی نیز منسوب به استاد محمد رحم‌دل است که آن را اجرا می‌کند.
برخی از پژوهشگران حتن جامی را مترادف با رقص «سه چکه» دانسته‌اند؛ اما استاد محمدفاروق کیانی‌پور در این باره چنین توضیح داده است: «موسیقی منطقۀ تربت جام بن‌مایه‌های روحانی و عرفانی دارد، و بازیها و آیینهای این منطقه نیز بازنمایی مشقهای نظامی و رزمی یا شیوۀ زندگی شبانی و کشاورزی مردمان این خطه از سرزمین ایران است. از این رو، «سه چکه» که یک بازی طرب‌انگیز و شاد است، نمی‌تواند در ردیف «حتن»، که دارای حرکات سنگین نظامی و رزمی است، قرار گیرد یا حتى بخشی از اجرای آن باشد». او در ادامه می‌گوید: در گذشته مقامی به نام «خدا سَپوری = به خدا سپردن» در تربت جام اجرا می‌شد که شبیه به «سه چکۀ» کردی بود و سالها ست که دیگر این بازی و ترانۀ آن اجرا نمی‌شود؛ آنچه به نام سه‌چکه در منطقۀ تربت جام اجرا می‌شود، یک بازی جدا از حتن و همان سه‌چکۀ کرمانجی است که در سالهای اخیر نوازندگان آن را وارد منطقۀ تربت جام کرده‌اند.

مآخذ

ثابت‌زاده، منصوره، رقصهای شرق خراسان (تربت جام)، دفترچۀ راهنمای لوح فشرده، تهران، 1382 ش؛ قدیمی، علی‌اکبر، «جشنهای آیینی ایران باستان در خطۀ تربت جام»، بینالود، نیشابور، 1373 ش، س 1، شم‍ 8؛ کیانی‌پور، محمد‌فاروق (استاد بازیهای آیینی ناحیۀ تربت جام)، مصاحبه با مؤلف، 15 / 2 / 1393 ش؛ میرنیا، علی، ایلها و طایفه‌های عشایری خراسان، تهران، 1369 ش؛ نصری اشرفی، جهانگیر، وازیگاه، تهران، 1392 ش.

هوشنگ جاوید