چلکوفسکی

چِلْکوفْسْکی، پیتر جان (ز 10 ژوئیۀ 1933 م / 20 خرداد 1312 ش)، شرق‌شناس، ایران‌شناس و تعزیه‌شناس برجستۀ آمریکایی. 
وی در خانواده‌ای اصیل و اشرافی در شهر لوبلینیتس لهستان به دنیا آمد و در 1958 م / 1337 ش در رشتۀ زبانهای شرقی از دانشگاه قدیم یاگیلونه (تأسیس: 1364 م / 765 ق) در شهر کراکوی لهستان موفق به اخذ درجۀ فوق‌لیسانس گردید. او در این دوره زبانهای عربی، ترکی، فارسی، و نیز فلسفه و اسلام‌شناسی را به‌خوبی فرا‌گرفت. سپس از 1959 تا 1961 م / 1338-1340 ش در «مدرسۀ مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن» به مطالعۀ ایران‌شناسی، تاریخ خاورمیانه و مطالعات اسلامی پرداخت و پس از آن راهی ایران شد. چلکوفسکی در دانشگاه تهران، زیر نظر استادان برجسته‌ای چون بدیع‌الزمان فروزانفر، محمد معین و ذبیح‌الله صفا، پس از 6 سال، در 1968 م / 1347 ش موفق به اخذ درجۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی شد؛ سپس به آمریکا رفت و ابتدا در سمت دانشیار، و پس از آن استاد ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی در دانشگاه نیویورک به تدریس پرداخت (چلکوفسکی، «فرهنگ ... »، 183-184؛ فرهنگ ... ، 3 / 572-573؛ وزیری، 91). 
چلکوفسکی مدیر مرکز مطالعات شرق نزدیک، رئیس بخش زبانها و ادبیات شرق نزدیک، مدیر‌برنامۀ مطالعات شرق نزدیک مدرسۀ فارغ‌التحصیلان ادبیات و علوم در دانشگاه نیویورک، و استاد میهمان در دانشگاههای کلمبیا، فوردم، هاروارد، پنسیلوانیا، استنفرد، یوتا، و کالج ترینیتی بوده‌است ( فرهنگ، 3 / 573). 
در میان علایق مطالعاتی و تحقیقاتی چلکوفسکی، نمایش تعزیه‌خوانی در ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. وی هنگام حضور در ایران، ماهها با گرو‌ههای تعزیه هم‌سفر می‌شد، با همان وسایل نقلیۀ محلی و در همان شرایط از دهی به دهی دیگر می‌رفت، پای نمایشهای تعزیه می‌نشست و اشعار روضه‌ها و نوحه‌ها را یادداشت می‌کرد (وزیری، 91-92). 
چلکوفسکی رابطۀ تعزیه‌های اصلی با مذهب، به‌خصوص با اصل شهادت، و وفادار ماندن تعزیه به این رابطه را به‌درستی دریافته بود. وی می‌نویسد: «در روند تکاملی تعزیه، بازنمایی محاصره و کشتار در کربلا محور اصلی نمایش باقی‌ مانده، و تعزیه هرگز ملازمه‌های مذهبی خود را از دست نداده‌است» (نک‍ : شهیدی، 25-26). از نظر وی، برای آنان که زیر یوغ ظالمان در رنج بودند، داستان حسین (ع) به صورتی فزاینده به نمادی از قیام بر ضد ستمگران تبدیل شد. چلکوفسکی حتى فراتر می‌رود و قیامهای شکل‌گرفته در ایران و عراق را از جهاتی متأثر از اجـراهای تعزیـه می‌دانـد (نک‍ : جمیلـی، 21). همچنیـن وی میـان دسته‌گردانی محرم و نمایش مصائب امام حسین (ع) با نمایش شمایل مصائب مسیح در اروپای قرون وسطى و مراسم هفتۀ مصائب مسیح در بعضی از سرزمینهای مسیحی، شباهتهای آشکاری می‌یابد. او فرق میان مراسم محرم و نمایش شمایل مصائب مسیح را در این می‌داند که «در مراسم محرم تماشاچیان پابرجا می‌مانند، درحالی‌که صحنه‌های نمایشی حرکت می‌کنند، و در نمایش شمایل مصائب مسیح، صحنه‌های نمایشی پابرجا بودند و ناظران مغفرت‌جو حرکت می‌کردند» (نک‍ : شهیدی، 26). 
چلکوفسکی با اشاره به اینکه در لبنان نیز تعزیه به سبک ایرانی وجود دارد و همچنین در ترکیه نیز گاهی تعزیه دیده‌می‌شود، تأکید می‌کند تنها کشوری که تعزیه به سبک نمایش اجرا می‌کند، ایران است («عاشق ... »، 18). 
در تابستان 1355 ش / 1976 م همایشی بین‌المللی دربارۀ تعزیه با حضور پژوهشگرانی ایرانی و ایران‌شناسانی از کشورهای دیگر در شیراز برگزار شد. در این همایش، صاحب‌نظرانی از حوزه‌های مختلفِ فرهنگی، پژوهشهای خود را دربارۀ تعزیه ارائه کردند. مجموعه‌ای از این مقالات به کوشش چلکوفسکی به زبان انگلیسی در 1979 م در آمریکا منتشر شد (نک‍‌ : «تعزیه ... »). 
همان‌گونه که گفته شد، هر‌یک از نویسندگان از زاویه‌ای خاص موضوع را مورد بررسی قرار داده‌اند؛ مثلاً مایل بکتاش فلسفۀ تعزیه را بررسی کرده‌است (ص 120-95)؛ یارشاطر ارتباط تعزیه را با آیینهای سوگواری در ایران پیش از اسلام نشان داده‌است (ص 88-94)؛ شهیدی دگرگونیها و تحولات ادبی و موسیقایی تعزیه را طی دو سدۀ گذشته مورد توجه قرار داده‌است (ص 40-63)؛ محجوب تأثیرپذیری تعزیه از تئاتر اروپایی را بررسی کرده‌است (ص 137-153)؛ الول ساتن (ص 167-181) و ویلیام هَنَوی (ص 182-192) وجوه ادبی تعزیه را تحلیل کرده‌اند؛ و حسین‌علی جعفری (ص 222-227)، میشل مزاوی (ص 228-237) و مِتین آند (ص 238-254) تعزیه را به ترتیب در هند، لبنان و ترکیه بررسی کرده‌اند. صادق همایونی نیز در مقالۀ خود، تعزیۀ عروسی قاسم را تجزیه و تحلیل کرده‌است (ص 12-32) و خود چلکوفسکی هم مقاله‌ای با عنوان «تعزیه: هنر بومی پیشرو ایران» (ص 11-1) در این مجموعه دارد. این کتاب را داوود حاتمی با عنوان تعزیه، نمایش و نیایش در ایران ترجمه و منتشر کرده است (نک‍ : چلکوفسکی، تعزیه ... ).
در میان آثار متعدد پیتر چلکوفسکی، کتاب آینۀ جهان غیب: افسانه‌هایی از خمسۀ نظامی گنجوی به‌عنوان بهترین کتاب انتشارات دانشگاهی آمریکا و نشریات موزه‌ها در 1975 م / 1354 ش برگزیده شد، و کتاب تعزیه، هنر بومی پیشرو ایران نامزد جایزۀ بهترین کتاب در زمینۀ تئاتر و درام بوده است (وزیری، 93). دیگری مجموعه‌ای است از مقالات به نام ایران، پویایی و دگرگونی که تحت نظارت پیتر چلکوفسکی تدوین شده، و انتشارات مرکز مطالعات خاورمیانۀ دانشگاه نیویورک در 1971 م آن را منتشر کرده است (افشار، 125). همچنین مقاله و بررسی جالبِ «از سوی نمایش دینی به‌سوی نمایش ملی» از دیگر مساعی ارزشمند چلکوفسکی در زمینۀ شناخت هنر نمایش تعزیه در ایران است (همایونی، 235). 

از دیگر آثار وی در زمینۀ تعزیه در ایران، می‌توان به این موارد اشاره کرد: «جنبه‌های نمایشی و ادبی تعزیه‌خوانی ایرانی»، «از افسانه‌های ایرانی تا کمدی ایتالیایی»، «تعزیه، تئاتر ایرانی» و جز اینها (برای اطلاعات بیشتر، نک‍ : چلکوفسکی، «فرهنگ»، 207-214؛ فرهنگ، 3 / 573-577). 

مآخذ

افشار، ایرج، «کتابهای خارجی»، راهنمای کتاب، تهران، 1352 ش، شم‍ 1، 2، 3؛ جمیلی، عباس، تعزیه در عراق و چند کشور اسلامی، ترجمۀ مجید سرسنگی، تهران، 1385 ش؛ چلکوفسکی، پیتر، تعزیه، نیایش و نمایش در ایران، ترجمۀ داوود حاتمی، تهران، 1367 ش؛ همو، «عاشق ایران و تعزیه هستم، گفت‌و‌گو با مهدی عزیزی»، ایران، تهران، 1385 ش، شم‍ 574‘ 3؛ همو، «فرهنگ و ادبیات درخشان ایران برگسترۀ هنر جهان، گفت‌و‌گو با شیوا کاویانی»، دیدارها، تهران، 1374 ش؛ شهیدی، عنایت‌الله، پژوهشی در تعزیه و تعزیه‌خوانی، به کوشش علی بلوکباشی، تهران، 1380 ش؛ فرهنگ خاورشناسان، به کوشش پرویز مشکین‌نژاد، تهران، 1386 ش؛ وزیری، روشن، «آقای کار چوبی»، کلک، تهران، 1374 ش، شم‍ 68-70؛ همایونی، صادق، تعزیه در ایران، شیراز، 1380 ش؛ نیز:  

And, M., «The Muharram Observances in Anatolian Turkey» (vide: Ta‘ziyeh ... ); Baktash, M., «Ta‘ziyeh and its Philosophy» (vide: Ta‘ziyeh ... ); Chelkowski, P. J., «Ta‘ziyeh: Indigenous Avant-Garde Theatre of Iran» (vide: Ta‘ziyeh ... ); Elwell-Sutton, L. P., «The Literary Sources of the Ta‘ziyeh» (vide: Ta‘ziyeh ... ); Hanaway, W. L., «Stereotyped Imagery in the Ta‘ziyeh» (vide: Ta‘ziyeh ... ); Humayuni, S., «An Analysis of a Ta‘ziyeh of Qasem» (vide: Ta‘ziyeh ... ); Jaffri, H. A., «Muharram Ceremonies in India» (vide: Ta‘ziyeh ... ); Mahjub, M. J., «The Effect of European Theatre and the Influence of its Theatrical Methods Upon Ta‘ziyeh» (vide: Ta‘ziyeh ... ); Mazzaoui, M. M., «Shi‘ism and Ashura in South Lebanon» (vide: Ta‘ziyeh ... ); Shahidi, A., «Literary and Musical Developments in Ta‘ziyeh» (vide: Ta‘ziyeh ... ); Ta‘ziyeh: Ritual and Drama in Iran, ed. P. J. Chelkowski, New York, 1979; Yarshater, E., «Ta‘ziyeh and Pre-Islamic Mourning Rites in Iran» (vide: Ta‘ziyeh ... ).

حمید شاکری