چپ و راست

چَپ و راسْت، یا چپه ـ راسته، نوعی رقص، و حرکت بنیادی در رقصهای یک‌قَرْصه، دوقرصه و سه‌قرصۀ رایج در شمال خراسان. 
در شمال خراسان، به‌طورکلی به رقص، بازی، و به رقصیدن، بازی‌کردن می‌گویند. قرصه نیز ظاهراً صدایی است که از بشکن یا از دست‌زدن حاصل می‌شود.
در میان کردهای کرمانج شمال خراسان، چپه ـ راسته یکی از بخشهای رقص قرصۀ کردی است. در این مرحله از رقص، اجراکنندگان که به‌صورت گروهی حول محور دایره‌ای، پشت‌ سر هم قرارگرفته‌اند، با نوای قشمه و دهل (ه‍ م) به‌صورت گروهی به سمت چپ و راست حرکت می‌کنند و ضمن این حرکت، در ابتدا و انتهای آن بشکن می‌زنند. در گذشته، رقصندگان در حین حرکت، دو چوب در دستها داشته، و به هم می‌زده‌اند که امروزه به جای ضربه‌زدن با چوب، بشکن می‌زنند. 
به‌نظر محلیها، حرکت چپه ـ راسته در رقص قرصۀ کردی، نمادی از فریب‌دادن دشمن و فرار از دست او در نبرد تن‌به‌تن است. درواقع، چپه ـ راسته نوعی حرکت ورزشی در تمرین رزم بوده است تا سربازان بیاموزند که چگونه در نبرد تن‌به‌تن، در لحظۀ مناسب، دشمن را فریب دهند و در جهت مخالف با شمشیر ضربه‌ای به او وارد آورند. بعدها، به‌سبب رسم کشتی‌گیری و اجرای حرکات رزمی در مقابل کاروان عروس در جشنهای عروسی، حرکت چپـه ـ راستـه نیز به‌‌صورت حرکتی نمادین از رزم، وارد رقص قرصه ‌شد. 
برای اجرای این رقص یا بازی، دست‌کم دو نفر باید حضور داشته باشند و درصورتی‌که یک نفر به تنهایی بخواهد آن را انجام دهد، چرخشهایی همچون دوک نخ‌ریسی، به چپ و راست انجام می‌دهد. از آنجا که زنان نمی‌توانند همچون مردان حرکات رزمی دوبه‌دو انجام ‌دهند، در نتیجه این نوع چرخش بیشتر در بین زنان اجرا می‌شود. یکی از اصول رقص چپه ـ راسته نیز این است که افراد اجراکننده نباید با شخص مقابل خود برخورد کنند (صحرا‌روشن). 
اگرچـه رقص چپه ـ راسته در مناطق کردنشین نمادی از حرکات رزمی است و بیشتر به‌عنوان یک رقص مردانه اجرا می‌شود، اما درگذشته در بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی، چپه ـ راسته به معنای واقعی رقص، در میان زنان و دختران جوان و در مجالس زنانه اجرا می‌شده است. حرکت اصلی و شاخص این رقص، چرخیدن بود. لباس رقصنده عبارت بود از: پیراهن سفیدرنگی که معمولاً تا روی باسن وی می‌رسید، شلیتۀ رنگی کوتاه و پرچین که به زانو نمی‌رسید، شلوار تنگ و چسبان که تا پشت پا را می‌پوشانید، و یک چارقد. آهنگ رقص با دایره نواخته می‌شد و با آهنگ رقص مردانه تفاوت داشت. شخص رقصنده به وسط «داو» می‌رفت و رقص را آغاز می‌کرد؛ به‌این‌ترتیب که دو دست را به هم می‌زد و یک دور از راست به چپ می‌چرخید و باز دست می‌زد و از چپ به راست چرخ می‌زد. حرکت اصلی رقص، همین چرخیدن به راست و چپ، و دست‌زدن در بین دو چرخ بود، ولی هنگام چرخیدن، حرکاتی به اندامها نیز می‌داد و دست‌افشانی و پای‌کوبی ازجملۀ این حرکات بود (رضایی، 597).
در منطقۀ کردستان (دیوان‌دره و گل‌تپه) اجرای رقص یا بازی چپ و راست رایج است (نصری، 2 / 1303)؛ با این تفاوت که اجرای حرکات آن شباهتی به رقص ندارد و بیشتر شبیه به نمایشی ورزشی و پهلوانی است. نحوۀ اجرا به این شکل است که دو نفر از بازیگران به پشت و در امتداد هم دراز می‌کشند، به‌طوری‌که سر یکی از آنها در نزدیکی پاهای دیگری قرار بگیرد. سپس با قلاب‌کردن پاها در یکدیگر، سعی می‌کنند تا حریف را برگردانند؛ استفاده از دستها مجاز نیست. درحین اجرای رقص، تماشاچیان آنها را تشویق می‌کنند. این بازی یا رقص را به‌طور گروهی انجام می‌دهند و نفر برنده با افراد بعدی بازی را ادامه می‌دهد (همانجا).
 اگرچه بـازی چپـه ـ راسته در میان کردهای شمال خراسان و کردهای غرب ایران از نظر اسمی به هم شباهت دارند، اما در محتوا و نوع اجرا متفاوت‌اند. آنچه در بین کرمانجهای خراسان اجرا می‌شود، به‌‌رغم داشتن بن‌مایه‌های رزمی، شکل بزمی به خود گرفته، و به جزئی از حرکات رقص در مراسم شادی تبدیل شده است؛ اما آنچه در میان کردهای کردستان اجرا می‌شود، محتوای اصلی خود، یعنی «نمایش حرکات رزمی مشابه کشتی» را در خود حفظ کرده است و بدین‌سبب تنها مردان و پسران جوان آن را اجرا می‌کنند. اما بازی چپ و راست را زنان کرمانج به صورت تک‌نفره نیز اجرا می‌کنند، که در این حالت دیگر القاکنندۀ جنبۀ رزمی حرکت چپ و راست نیست. اگرچه چپه ـ راسته در جنوب خراسان نیز اجرا می‌شود، اما در این منطقه، این بازی (رقص) ویژۀ زنان است و آن‌چنان که گفته شد، زنان و دختران جوان آن را در مجالس زنانه اجرا می‌کنند که به‌هیچ‌روی با رقص چپه ـ راسته در شمال خراسان مشابهتی ندارد؛ ازاین‌رو نمی‌توان به صرف هم‌نامی یا شباهت حرکت به دو سوی چپ و راست، آنچه را در غرب کشور صورت می‌گیرد، با آنچه در شرق کشور اجرا می‌شود، مشابه هم دانست.

مآخذ

رضایی، جمال، بیرجند‌نامه، به کوشش محمود رفیعی، تهران، 1381 ش؛ صحراروشن، نایب‌علی (استاد رقصهای محلی و بازیهای آیینی)، گفت‌وگو با مؤلف، 20 / 7 / 1393 ش؛ نصری اشرفی، جهانگیر، وازیگاه، تهران، 1392 ش.

هوشنگ جاوید