چاپ

چاپ، رقصی دسته‌جمعی در سیستان که با استفاده از چوب و اغلب بدون آن اجرا می‌شود. 
واژۀ چاپ در سیستان به معنای رقص است و آهنگهای ویژۀ آن را نیز آهنگ چاپی می‌گویند. رقص چاپ به‌جز یک مورد، رقصی مردانه است (نک‍ ‍: ادامۀ مقاله) و رقصنده‌ها برای اجرای آن، اغلب پیراهن چهل‌تریز بر تن می‌کنند. انواع رقص چاپ در سیستان شامل چاپ معمولی، بارنی، سه‌چاپی، خاشی (منسوب به خاش در سیستان افغانی و در فاصلۀ اندکی از مرز شرقی زابل)، سر‌دو‌پو (رقص سر‌دو‌پا)، سر‌دو‌دس (رقص سر‌دو‌دست)، چوبازی (رقص چوب)، و دو‌چو‌وه (رقص دو‌چوبه) است.

 
الف ـ چاپ معمولی

در این چاپ، رقصندگان دایره‌وار و دسته‌جمعی بر گرد نوازندگان دهل و سُرنا حرکت می‌کنند و هم‌زمان، هر رقصنده بر گرد خودش نیز می‌رقصد. زیبایی این رقص بیشتر در گرو حرکات متنوع و ماهرانۀ پاها ست.
در آغاز این رقص که مرحلۀ گروچاپی (گران یا سنگین رقصی) است، با دهل و سرنا آهنگهای ملایم‌تری می‌نوازند و یکی از رقصندگان که صدای رسایی دارد، با سرنا گفت‌وگو می‌کند؛ به این صورت که خواننده دوبیتی‌ای را در مایه‌ای می‌خواند و سرنا جواب او را می‌دهد. این گفت‌وگو ادامه می‌یابد تا وقتی که مرحلۀ گروچاپی به پایان می‌رسد و رقص اندک‌اندک تند‌ می‌شود تا جایی که رقصندگان، خسته و عرق‌ریزان، تاب ادامۀ رقص را نداشته باشند. در این مرحله نوازندگان با مهارت ویژه‌ای ریتم آهنگ را به‌سرعت پایین می‌آورند و مرحلۀ دسته‌جمعی رقص پایان می‌یابد. دهل و سرنا در مرحلۀ گروچاپی، ریتم یا آهنگ موسیقی را مرتب تغییر می‌دهد و رقصندۀ آواز‌خوان با آهنگ سرنا می‌خواند.
در پایان مرحلۀ دسته‌جمعی چاپ، ماهر‌ترین و ورزیده‌ترین رقصندگان، تک‌تک به میدان می‌آیند و ابتدا با آهنگ دهل و سرنا آرام‌آرام رقص دستمال یا دسمال‌بازی می‌کنند، آن‌گاه رقصنده از انتهای دایرۀ رقصندگان به زمین افتاده، و به صورت شنو‌پیچ باستانی‌کاران به سمت نوازندگان دهل و سرنا می‌رود و وقتی به نوازندگان رسید، بر زمین بوسه زده، برمی‌خیزد و رقص یا چاپ چَغَلی را آغاز می‌کند؛ این رقص دقیقاً همان چرخ‌زدن باستانی‌کاران است. با چرخ‌زدن رقصنده، دیگر رقصندگان که دایره‌وار ایستاده‌اند، همراه تماشاچیان با آهنگ دهل و سرنا دست می‌زنند و هم‌زمان و آهنگین، پیوسته فریاد می‌زنند: «خوش خوش خوش» و گاه پیش‌کسوتی در این میان نعره می‌زند: «نامیر» یا «واوّا».
آهنگهای معروفی که در مرحلۀ گروچاپی خوانده می‌شود، اینها ست: ای وا نگارا، سوختی جانم، یار آقاجان، بی‌بی گل‌عروس، منه و کاره، و سرما پیره داره، ما ز شهر خود پریشان و جدا افتاده‌ایم (غزلی از همایون، شاه هند، که در ایام آوارگی‌اش از هند در سیستان ساخته است)، آی دورو دورو دورونه (آی دوران دوران دوران است)، سردار شمس‌الدین خان، دادو مگو شیره بو (دادالله مگو شیری بود)، گل سیب، سکینه و جز اینها. این مراسم تا آغاز انقلاب اسلامی به همین گونه اجرا می‌شد. از نوازندگان معروف سرنا در آن دوران می‌توان به نظر و مستیان، و از خوانندگان همراهی‌کنندۀ دهل و سرنا به اردشیر و ورقه اشاره کرد. این رقصها نسبت به گذشته رواج کمتری دارند.

ب ـ چاپ بارنی

(رقص بارانی): همان چاپ معمولی است که پیش از این شرح داده شد؛ اما قبیلۀ بارانی آن را با حرکاتی متفاوت از چاپ دسته‌جمعی اجرا می‌کند.

پ ـ سه‌چاپی

این رقص با همراهی ضرب‌آهنگ یکنواخت ساز اجرا می‌شود. رقصندگان ابتدا دایره‌ای تشکیل می‌دهند و سپس، طی 3 حرکت به همراه 3 مرتبه دست‌زدن، رو به مرکز دایره پیش می‌روند و با زدن دست سوم، رو به محیط دایره بر‌می‌گردند و این حرکت را بارها انجام می‌دهند تا رقص پایان می‌یابد.

ت ـ چاپ خاشی

در این شکل رقصندگان با آهنگ دهل و سرنا، ضمن چرخ‌زدن بر گرد خویش، به مرکز دایرۀ رقصندگان نزدیک می‌شوند و در پایانِ گام، سریعاً می‌نشینند و بر‌می‌خیزند و مرحلۀ بعدی را آغاز می‌کنند که با نشستن پایان می‌یابد.
زیبایی این رقص در نحوۀ نشستن رقصندگان است: برخی ساده نشسته ‌و برمی‌خیزند؛ برخی پیش از نشستن، با دو پا حرکت قیچی در هوا می‌زنند، آن‌گاه نشسته و برمی‌خیزند؛ برخی بر روی یک طرف باسن نشسته، و سریع برمی‌خیزند. همۀ این‌گونه‌ها، به‌جز از نشستن ساده، ابتکاری و ویژۀ رقصندگان ماهر‌تر است.

ث ـ چاپ سر‌دو‌پو

(رقص سر‌د‌وپا): این رقص، مخصوص یک یا چند نفر به شمار معدود است، و برخلاف دیگر رقصهای سیستان نه در فضای باز و میدانهای وسیع، بلکه در محیطهای کوچک و مسقّف اجرا می‌شود. سبب نام‌گذاری سر‌دو‌پو (سردوپا) نیز مربوط به چگونگی قرار‌گرفتن ساز دایره ‌در دست نوازندۀ آن است. دایره‌زن به شکل چمباتمه می‌نشیند و یک لبۀ دایره را بر پشت دو پا گذاشته، و لبۀ دیگر را به دو زانو تکیه می‌دهد. این رقص ترکیبی از چاپ معمولی و چاپ خاشی است. 

ج ـ چاپ سر‌دو‌دس

(رقص سر‌دو‌دست): این رقص ویژۀ بانوان است و با نواختن دایره‌ای بر سر دست، همراهی می‌شود. رقص سر‌دو‌دست نیز به شکل یک یا چند نفره در محیطهای مسقف اجرا می‌شود و در‌واقع همان چاپ سر‌دو‌پو ست، با این تفاوت که این رقص با حرکات ظریفِ زنانِ شلیته‌پوش همراه است.

چ ـ چاپ ‌چو، یا چوبازی

(چوب‌بازی): این رقص مانند چاپ معمولی، اما با حرکات بسیار ساده‌تر از آن اجرا می‌شود و رقصندگان هماهنگ با نوای دهل و سرنا، چوبهایشان را به چوب نفر پیش یا پس از خود می‌زنند. چاپ‌ چو در اصل همان تمرین تقویت سر و شانه برای شمشیر‌زدن بوده است، مانند مرحلۀ چغلی در چاپ معمولی که مشابه حرکتی است که در گذشته برای سرگیجه ‌نگرفتن در میدان نبرد کاربرد داشته است. چوبازی را با تعداد کمتر و با شمشیر هم اجرا می‌کنند که به آن چاپ یا رقص شمشیر می‌گویند.

ح ـ چاپ دو‌چووه

(رقص دو‌چوبه): در این شیوه دو نفر رقصنده که در هر دست چوبی دارند، رو‌در‌روی هم می‌رقصند و هم‌زمان چوبهای هم را به یکدیگر می‌زنند. رقص دو‌چوبه هم از لحاظ حرکات و هم از لحاظ آهنگ، شبیه رقصهای کُرمانجی شمال خراسان است. این رقص را افزون بر چوب، با شمشیر هم اجرا می‌کنند.

جواد محمدی خمک