جمکران، مسجد

جَمْکَران، مَسْجِد، مسجدی در محدودۀ روستای جمکران شهر قم. 
بنابر اسناد موجود، این مسجد سابقه‌ای افزون بر 000‘ 1 سال دارد و در سدۀ اخیر در پی توجه شماری از علمای شیعه، به یکی از زیارتگاههای مهم ایران تبدیل شده، و آداب و رسوم و باورهای خاصی پیرامون آن شکل گرفته‌است.
این مسجد به‌‌سبب هم‌جواری با روستای جمکران، از توابع شهرستان قم، بدین نام خوانده شده است (برای آگاهی دربارۀ این روستا، نک‍ : فرهنگ ... ، 1 / 54). این روستا دارای دو آبادی است: 1. گرگابی که دو امامزاده با نامهای هادی و مهدی، منسوب به علی بن حسین (امام زین‌العابدین ‹ع›)، در آنجا مدفون‌اند (حسینی، 94، 98؛ ناصرالشریعه، 130-131؛ مدرسی، 2 / 165؛ «کتابچه ... »، 96؛ فیض، 2 / 290؛ لغت‌نامه ... )؛ 2. قلعۀ جمکران که دو قلعۀ تودرتو بوده‌است (همانجا؛ نیز نک‍ : دیولافوا، 182). 
به ‌نوشتۀ تاریخ قم (تألیف: سدۀ 4 ق / 10 م)، جمکران نخستین روستای قم بوده که جمِ‌ ملک آن را بنانهاده‌است (نیز نک‍ : انصاری، 113؛ نائینی، 1 / 438). در فرهنگهای لغت، جم به‌معنای جمشید، پادشاه اساطیری ایران (برهان ... ، لغت فرس، لغت‌‌نامه، ذیل واژه) و کران به‌معنای کناره است ( لغت فرس، برهان، ذیل واژه؛ مکنزی، 98). 
نظری هست که گرچه بسیاری در پذیرش آن تردید دارند، اما شاید بتوان با در کنار هم نهادنِ برخی اسناد، نتیجه گرفت که «کران» تحول یافتۀ واژۀ «کِرْته» یا «کرده» به‌معنای کردن و ساختن است (بارتولمه، 444). با توجه به اشارۀ تاریخ قم، می‌توان حدس زد که جمکران، از دیرباز دارای تقدس بوده است؛ و به‌سبب شباهت لفظیِ آن با «جمکرد» به‌معنای «ساخته شده به دست جمشید» (همو، 1300؛ نیز نک‍ : وندیداد، 19)، و نیز شباهت مکان جغرافیایی (بندهش، 128؛ مینوی خرد، 79-80، 140-141)، می‌توان آن را با اسطورۀ ساختن باغ یا قلعه‌ای به فرمان اهوره‌مزدا به دست جمشید تطبیق داد (وندیداد، همانجا). 
گفتنی است که بنای این مسجد را به سلیمان بن داوود نیز منسوب‌دانسته‌اند (نک‍ : قمی، حسن، 184). افزون بر این، بنای آتشکده‌هایی در این روستا را به جُلَین، پسر ماکین، نسبت‌داده‌اند و نیز در شماری از منابع دورۀ اسلامی، بر اهمیت شهر قم از دورۀ پیش از اسلام اشاره شده است (همانجا؛ طوسی، محمد بن محمود، 259). همچنین وجود دو امامزادۀ یادشده در آن روستا، تقدس پیشین مکان مسجد جمکران را توجیه‌می‌کند.
این مسجد به‌سبب انتساب به امام زمان (ع)، مسجد صاحب‌الزمان نیز نامیده‌می‌شود (مدرسی، 2 / 163؛ خامه‌یار، 217؛ نائینی، همانجا) و به قدمگاه آن امام نیز مشهور‌بوده‌است (ارباب، 66؛ فیض، 2 / 662)؛ زیرا به نوشتۀ ناصرالشریعه در مسجد جمکران، بر روی سنگی مرمر، جای پای بزرگی بوده است که آن را جای قدم امام زمان (ع) می‌دانسته‌اند (ص 147- 148). برخی از علمای شیعه قدمگاه خواندن مسجد جمکران را از نشانه‌های بدعت دانسته‌، و به مخالفت با آن پرداخته‌‌اند؛ به‌طورمثال، در 1350 ش، سنگ قدمگاه با فتوای آیت‌الله فیض از این مسجد برداشته‌شد (فیض، 2 / 668).

پیشینه

به گزارش تاریخ قم، نخستین مسجدی که در این شهر بنا شد، در سدۀ 2 ق / 8 م، مسجد قریۀ جمکران بود که خطاب اسدی آن را بنیان نهاد و در آن به‌تنهایی نماز می‌گزارد (قمی، حسن، 110-114). اگرچه مصحح کتاب تأکید می‌کند که مسجد یادشده، غیر از مسجد کنونی جمکران است (انصاری، 110)، برخی نیز احتمال داده‌اند که مسجد جمکران کنونی همان مسجد باشد (مدرسی، 2 / 164؛ قس: انصاری، 110-111؛ فقیهی، 219). اما قول مشهور دربارۀ ساخت مسجد جمکران، به حکایتی مربوط است که حاج میرزا حسین نوری (1254-1320 ق / 1838-1902 م) در آثار خود، ازجمله نجم ‌الثاقب، با استناد به تاریخ قم نوشتۀ حسن بن محمد قمی (سدۀ 4 ق / 10 م)، و او به نقل از کتابی با نام مونس الحزین از شیخ صدوق (د 381 ق / 991 م) نقل کرده است (ص 294 بب‍ ‌). 
گفتنی است که کتاب تاریخ قم شامل 20 باب بوده، اما اکنون تنها 5 باب از آن به دست ما رسیده است و احتمال دارد که داستان جمکران در جایی از 15 باب دیگر این کتاب بوده است (ناصرالشریعه، 153؛ نیز نک‍ : کوچک‌زاده، 228، حاشیۀ 1). به هر روی، کتاب مونس ‌الحزین نیز که تنها، قمی آن را به شیخ صدوق منسوب‌کرده است و در فهرست آثار او، نامی از آن دیده‌نمی‌شود، اکنون در دست نیست (ابن‌شهرآشوب، 111-112؛ طوسی، محمد بن حسن، 443-444؛ ناصرالشریعه، همانجا). همچنین وفات شیخ صدوق به سال 381 ق بوده است، یعنی پیش از وقوع حادثه‌ای (393 ق) که در این روایت آمده است (همو، 154). 
به‌هرحال، بنابر این روایت، حسن بن مثلۀ جمکرانی در پی دیدن رؤیایی در شب سه‌شنبه 17 رمضان 393، در مکان فعلی مسجد و در حضور خضر پیامبر، حضرت حجت (ع) را زیارت می‌نماید و آن حضرت، ساخت مسجدی را در آن مکان مقدس به وی تکلیف می‌کند و پس از تعلیم آداب و نمازی ویژه به او، فرمان‌می‌دهد بز خاصی از گلۀ چوپانی جعفر نام قربانی، و گوشت آن را برای شفای بیماران انفاق کند. همچنین در فرمان آن حضرت، از فردی به نام سید ابوالحسن، برای ساخت بنای مسجد از درآمد زمین مزبور ــ که در اختیار حسن بن مسلم بوده است ــ و نیز وجوه حاصل از اراضی رهق ناحیۀ اردهال کاشان یاد‌ شده است (نوری، همان، 294-300، مستدرک ... ، 3 / 432؛ ناصرالشریعه، 234-237؛ مجلسی، بحار ... ، 17 / 612- 615؛ بروجردی، 4 / 472؛ نیز نک‍ : کوچک‌زاده، 228-232؛ رهبر، «کسی ... »، 90).
با وجود اهمیت این مسجد، سخنی دربارۀ آن در منابع تاریخی موجود دیده نمی‌شود؛ تنها قاضی احمد قمی ضمن بیان وقایع سال 986 ق / 1578 م در شرح احوال میر غیاث‌الدین محمد میرمیران آورده است که او به هنگام توقف در قریۀ لنجرود قم، گاهی در مقام صاحب‌الامر، در جمکران اعتکاف می‌کرد (2 / 1019). همچنین شعری بر کتیبۀ تاریخی مسجد، ماده‌تاریخ 1167 ق را به‌عنوان سال تعمیر آن نشان‌می‌دهد (ناصرالشریعه، 233؛ مدرسی، همانجا) و گویا در همان زمان راهی درشکه‌رو، برای مسجد احداث‌می‌شود (قریشی، 66).
مسجد جمکران در سده‌‌های اخیر و در زمان شاهان صفوی و قاجار، بارها تعمیر و تجدیدبنا شده است و تنها اثر قدیم آن، همان کتیبۀ نشانگر ماده‌تاریخ یادشده است (مدرسی، همانجا؛ خامه‌یار، 218؛ زندیه، 78؛ ناصرالشریعه، 147- 148). رونق مسجد جمکران در دوران اخیر در گرو توجه آیت‌الله محمدتقی بافقی (1292-1365 ش) بوده است. وی هر هفته یک مرتبه یا بیشتر، به‌ویژه در شبهای پنجشنبه و جمعه، به همراه گروهی از طلاب، پیاده به مسجد جمکران می‌رفت و نماز مغرب و عشا را در آنجا اقامه می‌کرد و تا اذان صبح به عبادت می‌پرداخت و بدین‌ترتیب توجه مردم را به این مسجد جلب کرد (کوچک‌‌زاده، 244-247). البته پیش از آیت‌الله بافقی و پس از وی نیز، جمعی از فقها توجه خاصی به این مسجد داشتند و ازاین‌رو بر رونق آن افزوده‌بودند (استادی، 129، 382؛ کریمی، نیز مکارم، بش‍ ). 
در 1350 ش با اقدام آیت‌الله فیض، تغییراتی در مسجد اعمال شد؛ ازجمله چاه خشک کوچکی که در میان محراب مرکزی مسجد قرارداشت، تخریب‌شد، زیرا به اعتقاد وی نشان بدعت بود 
 (فیض، 2 / 668). پس از پیروزی انقلاب اسلامی و افزایش زائران و لزوم گسترش بنای مسجد، هستۀ تاریخی مسجد تخریب، و با اشراف آیت‌الله مرعشی نجفی به شکل مربعی با موزاییکهایی مشخص، علامت‌گذاری و فرش شد، سپس زمینهای کشاورزی اطراف مسجد خریداری، و به محوطه و صحن اصلی، افزوده‌شد (زندیه، 78). در حال حاضر، وسعت مسجد جمکران در حدود 40 هکتار است. ساختمان اصلی آن، مسجد مقام خوانده‌می‌شود و مسجدی معروف به مرمر، که فضای داخلی آن با سنگ مرمر سبز پوشانده‌شده، به مسجد مقام متصل ‌است. همچنین این مسجد دارای ساختمان اداری، هیئت امنا، دایرۀ انتظامات، دفتر ثبت کرامات، واحد انتشارات و تحقیقات، واحد ارشاد و کتابخانۀ تخصصی است (خامه‌یار، 219-220؛ زندیه، 82؛ نیز نک‍ : جمکران، بش‍ ).

آداب زیارت

زیارت مسجد جمکران، دارای آداب و نماز خاصی است که حضرت حجت (ع) در رؤیای حسن بن مثله، آن را بر وی آشکارکرد. بنابر این روایت، نمازی که در مسجد جمکران گزارده می‌شود، 4 رکعت است: دو رکعت نماز تحیت، بدین‌صورت‌که در هر رکعتی باید یک‌بار حمد و 7 بار قُلْ‌هُوَاللّٰه خوانده‌شود و تسبیحی که در رکوع و سجود گفته‌می‌شود، باید 7 بار ادا شود؛ و دو رکعت نماز امام زمان (ع)، بدین‌صورت‌که در هر رکعت، هنگام خواندن سورۀ حمد چون به آیۀ ایّاکَ نَعْبُدُ و ایّاکَ نَسْتَعین می‌رسند، آن را 100 بار ادا کنند، سپس سورۀ حمد را تمام کرده، در رکعت دوم نیز به‌همین‌ترتیب و مانند نماز تحیت مسجد، تسبیحِ رکوع و سجود را 7‌ مرتبه تکرار کنند. بعد از اتمام نماز، تهلیل و تسبیح فاطمۀ زهرا (ع) خوانده شود و پس از آن، در حال سجده، 100 بار صلوات فرستند. بنابر رؤیای حسن بن مثله، حضرت حجت (ع) تصریح فرموده‌اند که هرکس این نماز را در مسجد جمکران گزارد، گویی دو رکعت نماز در کعبه گزارده است (نوری، نجم‌ ... ، 295؛ قمی، عباس، 468-471، حاشیه؛ مجلسی، بحار، 17 / 613؛ ناصرالشریعه، 150؛ ارباب، 67 - 68؛ نیز نک‍ : کوچک‌زاده، 230). 
در حال حاضر، شبهای چهارشنبه (غروب سه‌شنبه) ــ به‌سبب واقع‌شدن رؤیای حسن بن مثله در این شب ــ و نیز شبهای جمعه، مسجد پذیرای زائران بی‌شماری از سراسر ایران و حتى کشورهای دیگر است (همو، 226). همچنین سفرهای زیارتی یک یا دو روزه از سوی مساجد، حسینیه‌ها، مدارس، دانشگاهها و نیز پایگاههای بسیج، در شهرها و محله‌های مختلف در قالب کاروانهای زیارتی به مقصد مسجد جمکران ترتیب داده می‌شود. در اتوبوسهای حامل زائران به ‌سمت مسجد، معمولاً به‌منظور آماده‌کردن شرایط روحی زوار، دعای توسل و زیارت عاشورا خوانده‌می‌شود و مداحان روضه‌خوانی می‌کنند. پس از ورود بـه شهر قـم، این کاروانهای زیـارتی معمـولاً نخست بـه زیـارت مرقد حضرت معصومه (ع) می‌روند و پس از خواندن نماز مغرب و عشا در آنجا، راهی مسجد جمکران می‌شوند. گفتنی است در برخی کاروانها، در جلو وسیلۀ نقلیۀ زائران، پرچمهای بزرگی با اسامی حضرت ابوالفضل، امام حسین (ع) و امامان دیگر نصب می‌شود و زوار پس از رسیدن به مقصد، در حیاط مسجد، پرچم را می‌بوسند و از صاحب نام آن طلب حاجت می‌کنند.
زائران پس از ورود به مسجد جمکران، مشغول خواندن نمازهای تحیت و امام زمان (ع) می‌شوند و پس از آن، معمولاً دعای توسل می‌خوانند. آنان در ساعات طولانی شب، از کتابخانۀ مسجد نیز دیدن‌می‌کنند. گفتنی است که هر سال، صدها عنوان کتاب مذهبی، به‌ویژه در زمینۀ مهدویت، از طرف مسجد منتشر می‌شود و به بهای کم در اختیار علاقه‌مندان قرارمی‌گیرد (مکارم، بش‍ ؛ رهبر، «گزارشی ... »، بش‍ ؛ عظیمی‌پور). همچنین زائران در صفهای طویل از محراب اولیۀ مسجد، که آن را متبرک می‌دانند، دیدار می‌کنند. گاهی نیز نذرهایی از سوی زوار، در صحن مسجد پخش‌می‌شود که معمولاً شامل نان و پنیر و سبزی و یا آجیل مشکل‌گشا ست؛ البته این نذرها محدودیت کمی و کیفی ندارد. از سوی تولیت مسجد نیز، در هر غروب سه‌شنبه، آبگوشت و چای هل‌دار در میان زائران توزیع‌می‌شود. برخی از زوار برای تبرک، معمولاً مقداری چای خشک تقاضا می‌کنند تا بتوانند آن را با خود ببرند. برخی از زائران نیز گاه نذرمی‌کنند که در صورت برآورده‌شدنِ حاجاتشان، 40 شب چهارشنبه به صورت متوالی مسجد جمکران را زیارت‌کنند. نذر مشابهی نیز برای دیدار با امام زمان (ع) شایع‌است. 
معمولاً زیارت‌کنندگان تا صبح در مسجد به شب‌زنده‌داری و خواندن دعا و نماز می‌پردازند. گفتنی‌است که مراسم دعای عهد و ندبه در صبحهای جمعه در مسجد برگزارمی‌شود؛ همچنین در شبهای چهارشنبه و جمعه، که مسجد پذیرای زائران بسیاری است، روحانیان برای پاسخ‌گویی به پرسشهای شرعی زوار، در صحن مسجد حضور دارند. بیرون از مسجد جمکران نیز بازارچه‌هایی هست که اشیائی مانند مهر و تسبیح و سوغاتهایی چون سوهان در آنها به‌فروش‌می‌رسد (عظیمی‌پور).

چاه مسجد جمکران

در صحن مسجد، چاهی به‌منظور عریضه‌انداختن زوار وجوددارد. گاه اهمیت این چاه در باور زائران، بیشتر از خود مسجد جمکران است. عریضه‌نویسی و انداختن آن در چاه، سنتی برگرفته از حدیثی منسوب به امام صادق (ع) است. بنابر این حدیث، شیعیان می‌توانند حاجات و مشکلاتشان را در کاغذی بنویسند و آن را در آب جاری یا چاهی بیندازند (مجلسی، بحار، 9 / 24 بب‍ ، تحفة‌ ... ، 510 -514؛ نیز نک‍ : رهبر، بش‍ ).
چاههای دیگری نیز در مسجد بازار شاه کرمان و مسجد جامع اردکان وجود دارد که مردم برای برآورده‌شدن حاجات خود، عریضه‌هایی در این چاهها می‌افکنند (باستانی، 83 -84؛ طباطبایی، 438). چاه نماد راز و حفظ اسرار نیز بوده‌است، به‌نحوی‌که در شرح حال حضرت علی (ع) آورده‌اند که وی گاهی از شدت ناراحتی از مردمان عصر خویش، سر در چاه می‌کرد و درد دل خود را به آن می‌گفت (مولوی، 4 / 1572؛ سنایی، 485؛ افلاکی، 1 / 428؛ سبزواری، 304). گفتنی است در داستانهای عرفانی، چاه محل کرامات است (عطار، 38) و حقیقت را در اعماق چاه جست‌وجو می‌کرده‌اند؛ همچنین چاه نماد آگاهی و نمایانگر انسانی است که به آگاهی و شناخت رسیده است (شوالیه، 2 / 485؛ برای اطلاعات بیشتر، نک‍ : ‌ه‍ د، چاه).
چاه واقع در صحن مسجد جمکران، خشک است. هر چند وقت یک‌بار، روحانیان مسجد عریضه‌های موجود در چاه را جمع و خمیرمی‌کنند و از آن، برای نوشتن مجدد عریضه، کاغذ فراهم‌می‌کنند. این کاغذها را در کنار چاه، در غرفه‌ای به قیمت هر برگ 25 تومان می‌فروشند (در 1388 ش). روی این کاغذها، دعایی منسوب به امام صادق (ع) نوشته شده و پشت آن سفید است. چاه مسجد دو بخش خواهران و برادران دارد و بر سر چاه، فلزی مشبک نصب است که زائران عریضه‌ها را از آن، در چاه می‌اندازند (رهبر، بش‍ ؛ عظیمی‌پور). مضمون نامه‌هایی که در چاه افکنده می‌شود، دربرگیرندۀ حاجات و خواسته‌های دنیوی و اخروی افراد و درخواست تعجیل در ظهور حضرت حجت (ع) است (برای آگاهی بیشتر از نامه‌ها، نک‍ : اکبرنژاد، سراسر کتابها). در بالای چاه چنین نوشته شده است: «چاهی که در مسجد است به‌منظور انداختن عریضه‌های نمازگزاران است و به‌غیر از این کار، هیچ‌گونه قداست خاصی ندارد؛ لذا کسانی‌که به اشتباه گمان می‌کنند آن مکان از ارزش فوق‌العاده‌ای برخورداراست و اشیاء قیمتی و طلا و پول در آن می‌اندازند، برای مسئولین مسجد مشکل ایجاد می‌کنند. به‌جای این کار نذری را که دارید، به واحد نذورات بدهید».
باید یادآور شد که مسجد جمکران قم، دست‌کم یک نمونۀ مشابه در نقطۀ دیگری از ایران دارد که به مسجد محدثین یا جمکران ثانی شهرت دارد. این مسجد در وسط شهر بابل، در جوار محلۀ گلشن واقع شده است که حدود 3 قرن قدمت‌دارد. نام اصلی این مسجد «مقبره» است. بنا بر روایتی، این مسجد نیز مورد لطف امام زمان (ع) بوده، و فرمان بنای آن از سوی حضرت حجت (ع) در رؤیایی به آیت‌الله ملا نصیرا داده شده است. کتیبه‌ای نیز بر محراب مسجد با این مضمون نصب است: «بنا به تأکید، امر فرمود خورشید پنهان، آخرین معصوم، به ساختن این مکان و آن را مسجد محدثین نام‌نهاد». روایاتی از شفایافتن بیماران و کرامات امام زمان (ع) در این مسجد نیز نقل شده‌است و در حال حاضر، شبهای چهارشنبه، زائران بسیاری همانند زوّار جمکران قم در این مسجد به خواندن دعا و نماز امام زمان (ع) می‌پردازند (دره‌گیرایی، بش‍‌ ). گفتنی است که برخی از فقها انتساب این مسجد به امام زمان (ع) را تکذیب کرده‌اند (ناطق، 67 - 68).

مآخذ

ابن‌‌شهرآشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، 1380 ق / 1961 م؛ ارباب قمی، محمد، تاریخ دار الایمان قم، به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، 1353 ش؛ استادی، رضا، یادنامۀ حضرت آیت‌الله العظمى اراکی، اراک، 1375 ش؛ افلاکی، احمد، مناقب ‌العارفین، به‌ کوشش تحسین یازیجی، تهران، 1362 ش؛ اکبرنژاد، محمدتقی، نامه‌های جوانان به امام زمان، قم، 1385 ش؛ همو، نامه‌های دختران به امام زمان، قم، 1385 ش؛ همو، نامه‌های نوجوانان به امام زمان، قم، 1385 ش؛ انصاری قمی، محمدرضا، حاشیه بر تاریخ قم (نک‍ : هم‍ ، قمی، حسن)؛ باستانی پاریزی، محمدابراهیم، در شهر نی‌سواران، تهران، 1377 ش؛ بروجردی، حسین، جامع احادیث الشیعة، قم، 1396 ق؛ برهان قاطع؛ بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1380 ش؛ جمکران (مل‍‌ )؛ حسینی قمی، محمد، خلاصة البلدان، به‌ کوشش حسین مدرسی طباطبایی، قم، 1396 ق؛ خامه‌یار، رسول، قم دیروز و امروز، قم، 1384 ش؛ دره‌گیرایی، محسن، «مسجد محدثین یا جمکران ثانی»، خورشید مکه، قم، 1382 ش، شم‍‌ 6؛ دیولافوا، ژان، سفرنامه، ترجمۀ فره‌وشی، تهران، 1332 ش؛ رهبر، محمد، «کسی در جزیرۀ خضرا نیست»، شهروند امروز، تهران، 1386 ش، س 2، شم‍ 20؛ همو، «گزارشی از مسجد جمکران در ایام شعبانیه»، شرق، تهران، 31 / 6 / 1384 ش، شم‍ 082‘ 5؛ زندیه، حسن، «مسجد جمکران»، مسجد، تهران، 1375 ش، س 5، شم‍ 25؛ سبزواری، ملاهادی، شرح اسرار، چ سنگی، 1285 ق؛ سنایی، حدیقة ‌الحقیقة، به‌کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1329 ش؛ شوالیه، ژان و آلن گربران، فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، تهران، 1379 ش؛ طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، 1381 ش؛ طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به ‌کوشش عبدالعزیز طباطبایی، قم، 1420 ق؛ طوسی، محمد بن محمود، عجایب ‌المخلوقات، به‌کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1345 ش؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکرة‌ ‌الاولیاء، به‌کوشش محمد استعلامی، تهران، 1380 ش؛ عظیمی‌پور، نسیم، تحقیقات میدانی؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، سازمان جغرافیایی کشور، 1329 ش؛ فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ جامع قم، تاریخ مذهبی، قم، حکمت؛ فیض، عباس، گنجینۀ آثار قم، قم، 1350 ش؛ قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، 1363 ش؛ قریشی، جواد، راهنمای مصور قم و جمکران، قم، 1382 ش؛ قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمۀ حسن بن علی قمی، به‌کوشش محمدرضا انصاری قمی، قم، 1385 ش؛ قمی، عباس، مفاتیح‌ الجنان، ترجمۀ الٰهی قمشه‌ای، تهران، 1383 ق / 1342 ش؛ «کتابچۀ تفصیل حالات و املاک و مستغلات و قنوات و بلوکات دارالایمان قم»، قم‌نامه، به کوشش حسین مدرسی طباطبایی، قم، 1364 ش؛ کریمی قمی، حسین، «توجه مـراجع عظام بـه مسجـد جمکـران»، رسالت، تهران، 13 / 4 / 1384 ش، شم‍‌ 616‘ 5؛ کوچک‌زاده، محمدرضا، تاریخچۀ قم و مساجد تاریخی آن، قم، 1380 ش؛ لغت فرس، اسدی طوسی، به‌کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1319 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403-1412 ق / 1983-1992 م؛ همو، تحفة الزائر، چ سنگی، تهران، 1314 ق؛ مدرسی طباطبایی، حسین، تربت‌پاکان، قم، 1335 ش؛ مکارم شیرازی، ناصر، «اصالت مسجد مقدس جمکران مربوط به یک خواب نیست»، کیهان، 14 / 8 / 1385 ش؛ مکنزی، دیوید نیل، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1383 ش؛ مولوی، مثنوی معنوی، به‌کوشش نیکلسن، تهران، 1374 ش؛ مینوی خرد، ترجمۀ احمد تفضلی، تهران، 1364 ش؛ ناصرالشریعه، محمدحسین، تاریخ قم (مختار البلاد)، قم، 1324 ش؛ ناطق‌ نوری، علی‌اکبر، «جمکران دوم و کعبـۀ قلابی ساخته‌اند»، شهرونـد امـروز، تهران، 1386 ش، س 2، شم‍ 20؛ نائینی اردستانی، محمدعلی، انوار المشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، به کوشش محمدرضا انصاری قمی و محمود مرعشی نجفی، قم، 1381 ش؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، 1991 م؛ همو، نجم الثاقب، قم، 1412 ق؛ وندیداد، ترجمۀ محمدعلی حسنی، حیدرآباد دکن، 1948 م؛ نیز:

Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Strassburg, 1904; Jamkaran, www. jamkaran. Info.
نسیم عظیمی‌پور