توتون و تنباکو

توتون و تَنْباکو،  دو گونۀ متفاوت از گیاهی صنعتی از تیرۀ بادمجانیان، که از برگ آن به صورتهای مختلف برای دود کشیدن استفاده می‌شود. 
این گیاه با نام تنباکو برای استعمال در قلیان، و با نام توتون ــ که واژه‌ای ترکی، و به معنی دود است ــ برای استفاده در چپق و سیگار به کار می‌رود (نفیسی، نیز لغت‌نامه ... ، ذیل تنباکو؛ پولاک، II / 261؛ پورداود، 205-207). 
تنباکو از گیاهانی است که پس از کشف قارۀ آمریکا (1493 م / 898 ق) به‌سرعت به دیگر نقاط جهان راه یافت. عده‌ای بر این باورند که توتون از راه عثمانی به ایران وارد شده است و گروهی دیگر راهیابی آن به ایران را از طریق هند در 1008 ق می‌دانند؛ در حالی‌که یک رباعیِ برجا مانده از اهلی شیرازی (د 942 ق / 1535 م) نمایانگر رواج این ماده در نیمۀ نخست سدۀ 10 ق است (فلسفی، زندگانی ... ، 1-2 / 657- 658؛ سمسار، 15). از سوی دیگر، برخی بر آن‌اند که توتون را پرتغالیها در 1514 م / 920 ق از طریق جزیرۀ هرمز به خاک ایران وارد کردند (فلسفی، همان، 1-2 / 657؛ پورداود، 198؛ برای دیگر نظرها، نک‍ : شاردن، II / 13؛ عقیلی، 276). نعمت‌الله جزایری ورود تنباکو را در 1010 ق دانسته (4 / 55)، و آقابزرگ تهرانی با استناد به ذکری در «شجره‌نامۀ» خاندان خاتون‌آبادی، 1012 ق را حدود زمان رواج استعمال آن بیان کرده‌است (4 / 436). با توجه به تقریب زمانی اواخر سدۀ 10 و اوایل سدۀ 11 ق در نقلهای بالا، می‌توان نیمۀ سدۀ 10 ق را نزدیک‌ترین زمان محتمل در نظر آورد. 
تنباکو پس از مدتی کوتاه در بخشهای وسیعی از ایران رواج پیدا کرد، اما به سبب طعم تند و نامطبوعش، استفاده از آن با چپق غیرممکن بود؛ لذا قلیان برای کشیدن تنباکو ابداع شد. برای استفاده از برگ تنباکو در قلیان، آن را نمک‌سود می‌کردند و پس از باددادن و نیم‌خشک‌کردن، در گونی ریخته و در انبار می‌گذاشتند؛ در برخی از منابع به توتون‌کوبی اشاره می‌شود که مقصود از آن، کوبیدن و نرم کردن برگ تنباکو برای چپق است. قسمتهای نازک و لطیف برگ برای سیگار به کار می‌رفت (الگود، 49؛ شهری، تاریخ ... ، 3 / 391). 
در دهات ایران مثل ده طالب‌آباد در حوالی شهرری استعمال دخانیات فراوان بوده است که مردم به ترتیب استفادۀ بیشتر به سیگار، چپق و قلیان روی می‌آورده‌اند. سیگار تقریباً جنبۀ عمومی داشت و چپق مخصوص مردان سال‌خورده و قلیان بیشتر مورد توجه کامل زنان و پیرزنان بوده است. در مجالس روضه‌خوانی و عزاداری بیش از هر زمان دیگر قلیان می‌کشیدند (صفی‌نژاد، 465-466). در اطراف خیاو (مشکین‌شهر) زن و مرد با کاغذ روزنامه و تنباکویی که خودشان به طور قاچاق می‌کاشتند، سیگارهای بلندی درست می‌کردند و همیشه مشغول دود کردن آن بودند (ساعدی، 118). پس از ابداع قلیان (الگود، همانجا؛ برای توصیف قلیان، نک‍ : شاردن، II / 13-14؛ برای تصویر آن، نک‍ : نینـدر، 257؛ نیـز نک‍ : ه‍ د، قلیـان)، مـردم رغبـت بیشتـری برای استعمال تنباکو نشان دادند (تاورنیه، 644؛ جملی کارری، 169). 
به رغم مخالفتهای شاه عباس (سل‍‍ 996- 1038 ق / 1588- 1629 م) و جانشینانش با مصرف تنباکو و با وجود تنبیه سخت متخلفان، شمار علاقه‌مندان به دودکشی همچنان در تزاید بود (قزوینی، 48؛ فلسفی، «شاه عباس ... »، 448-450؛ نصرآبادی، 327)، چنان‌که حیرت سیاحان اروپایی را برانگیخت (اُلئاریوس، 466؛ تاورنیه، 538, 644). اگرچه پادشاهان صفوی هر چندگاه مخالفتهایی با دودکشی می‌کردند، اما خود نیز به استعمال تنباکو می‌پرداختند. با توجه به متون و اسناد تصویری می‌توان دریافت که پادشاهان در دورۀ صفوی و دوره‌های بعد نیز به کشیدن توتون و تنباکو علاقه داشتند (نک‍ : اسمیت، 79). تصاویر موجود از شاه سلیمان («نقاشیها ... »، 120، تصویر 11)، نادر شاه (همان، 142، تصویر 21)، کریم خان زند (همان، 150، تصویر 24) و فتحعلی‌شاه قاجار (همان، 175) نمایانگر این موضوع است. 
در دربار شاهان صفوی بنا بر گزارش مؤلف تذکرة الملوک، مشاغلی چون «صاحب جمع شربتخانه» به منظور تحویل گرفتن ظروف مربوط به تنباکو، و نیز «ضابطه‌نویس» که وجوه دریافتی از راهداری و تنباکو‌فروشی و جز آنها را گردآوری می‌کرد، وجود داشته است (میرزا سمیعا، 33، 41). 
منع گاه‌به‌گاه دودکشی سدّی در مقابل درآمد گزافی بود که از راه مالیات عاید خزانۀ دولت می‌شد و این امر ظاهراً یکی از دلیلهایی بود که تحریم آن هیچ‌گاه چندان به طول نمی‌کشید (تاورنیه، 538؛ سمسار، 18). از طرف دیگر با وجود منع استعمال توتون، این ماده خرید و فروش می‌شد و بنا به گزارش اُلئاریوس، در بساط دست‌فروشها موجود بود که هنگام فروش، برگهای توتون را در کیسه می‌ریختند و خرد می‌کردند (ص 412). پس از مدتی توتون‌فروشی و تنباکوفروشی به صورت شغلی رایج درآمد (بافقی، 3 / 444؛ نیز نک‍ : آل داود، 46). بر اساس وقف‌نامه‌ای از 1118 ق، تنباکوفروشی یکی از مشاغل دورۀ شاه سلطان حسین صفوی بوده (امیدیانی، 21-22؛ نیز نک‍ : بافقی، همانجا)، و در منابع متأخر نیز در نامبری از اصناف به تنباکوفروش، تنباکوساب و توتون‌فروش تصریح شده است (جناب، 93؛ معیرالممالک، 82). 
به نظر می‌رسد که ایران عصر صفوی (905- 1148 ق) یکی از نخستین جوامعی است که در آن مصرف توتون و تنباکو رواجی فراوان پیدا کرد و توتون به یک کالای عادی مصرفی تبدیل شد؛ به طوری که در میان زنان و مردان مصرف آن به نوعی عادت تبدیل شد، آن چنان که برای خرید آن از ضروری‌ترین مایحتاج خود می‌گذشتند (تاورنیه، 538؛ متی، 127, 134؛ وامبری، 410، نیز تصویر 407؛ جعفریان، دین ... ، 350). 
اُرسل در 1882 م / 1300 ق بازارچۀ توتون‌فروشان را چنین توصیف می‌کند: «بوی تند تنباکو، یک نوع توتون که در جنوب، علی‌الخصوص در شیراز کاشته می‌شود و آن را توی کیسه‌هایی از پوست بز نگهداری می‌کردند، چنان فضا را پر نموده بود که نفس در سینه سنگینی می‌کرد ... از دیوار دکانها، توتون اصفهان را که چون کلاف ابریشم نرم و لطیف و چون گیسوی یک دختر ونیزی ... بور بود، دسته دسته آویزان کرده بودند. بسته‌های توتون رشت را کنار عنبردان برای درست کردن سیگار روی قفسه چیده بودند. در ظرفی مسی نیز نوعی توتون روانداز نگه می‌داشتند که گردآلود، زردرنگ و مملو از تریاک بود. چارودارها شبها مواقعی که به داستانهای هزار و یک شب که نقال کاروان نقل می‌کرد، گوش می‌دادند، از این توتونها می‌کشیدند» (ص 232-233). 
در این زمان وسایل استفاده از توتون و تنباکو میان فقرا و اغنیا متفاوت بود؛ چپق بیشتر برای طبقات فرودست، و قلیان برای طبقات بالای جامعه بود و معمولاً خریداران برای تهیۀ هر یک از این وسایل به نسبت وضع مالی خود وسواس بیشتری به خرج می‌دادند تا سطح و طبقۀ خود را بیشتر نمایان سازند (متی، 134؛ سمسار، 16). 
تنباکو به تدریج به مراسم و جشنها راه یافت؛ چنان‌که کمپفر از جشنی یاد می‌کند که در زمان شاه سلیمان به مناسبت عید نوروز برپا شده بود و در آن افزون بر سرگرمیهای مختلف برای مردم، از قلیان و چپق نیز استفاده می‌شد (ص 184). تمایل برخی به  تشریفات افراطی، آداب و رسوم ویژه‌ای برای استعمال این ماده به وجود آورد (متی، 127)؛ برای نمونه می‌توان به خدمه‌ای اشاره کرد که وظیفۀ نگهداری، حمل، و چاق‌کردن قلیان را بر عهده داشت (شاردن، II / 14؛ هولستر، 47- 48). 
افراط در استعمال تنباکو به حدی بود که گاه به هنگام سواری نیز قلیان می‌کشیدند (شاردن، همانجا؛ برون، II / 111، تصویر). فزونی استفاده از توتون و تنباکو، بسیاری از بزرگان و عالمان و فقیهان را برانگیخت که به تبیین مضرات آن بپردازند و در قالب هشدار، مردم را بر زیان‌آور بودن آن آگاه سازند و نادرستی استعمال آن را بیان دارند (برای نمونه، نک‍ : افندی، 4 / 273-276؛ جزایری، 4 / 54-60؛ پیرزاده، مقدمه، 58؛ جعفریان، همانجا)؛ اما مخصوصاً به سبب حِلّیت آن در نظر بیشتر عالمان دین، این دست هشدارها چندان کارآمد نبود. تا اواخر دورۀ قاجار، استعمال قلیان جایگاهی ویژه داشت. هولستر به اهمیت وجود قلیان در خانه و مجالس و مراسم مختلف اشاره می‌کند (ص 47)؛ چنان‌که حتى در سلامهای رسمی دورۀ قاجار نیز استعمال تنباکو و توتون رواج داشته‌است (دروویل، 107؛ سمسار، 19). 
کشور ایران به سبب شرایط اقلیمی خاص یکی از مناطق مستعد برای کشت انواع تنباکو محسوب می‌شود. تاریخ کشت این محصول به زمان صفویه بر می‌گردد (اُلئاریوس، 466). در دورۀ قاجار برای به دست آوردن بهترین نوع محصول، تخم تنباکو را از بندر سامسون ــ واقع در کنار دریـای سیاه ــ وارد کردند (جملی کارری، 247؛ نیز نک‍ : آلمانی، 2 / 174). در برخی از منابع، محمود خان ناصرالملک همدانی، فرمان‌فرمای رشت و نیز استپان هارتونیانس رواج‌دهندۀ گیاه توتون در ایران دانسته‌شده‌اند (اعتمادالسلطنه، المآثر ... ، 113؛ فلسفی، زندگانی، 1-2 / 657- 658؛ نیز نک‍ : سرنا، 347؛ رهنمایی، 3 / 140). پورداود این موضوع را بی‌اساس می‌داند و معتقد است که از میان تیره‌های متعدد توتون، تنها یک گونه از آن را در گیلان گسترش داده‌اند (ص 202، 218؛ برای انواع توتون در رشت، نک‍ : جمال‌زاده، 35). 
پس از کشت توتون در گیلان، در مازندران، گرگان و اورمیه نیز این محصول کشت شد (رهنمایی، همانجا؛ برای مناطقی که امروزه بهترین نوع توتون را تولید می‌کنند، نک‍ : گل‌گلاب، 239-240؛ انصاری، 177- 179). 
پس از مدتی تنباکو جزو اقلام صادراتی ایران درآمد و به ترکیۀ عثمانی، عراق، عربستان، هندوستان و دیگر جایها فرستاده‌شد (کرزن، II / 498؛ نیز نک‍ : اشرف، 74؛ جمال‌زاده، 34-35؛ ناطق، 210). از مرغوب‌ترین تنباکوها می‌توان به تنباکوهای هکّان از توابع جهرم، لار و شیراز در استان فارس (پولاک، II / 256؛ بنجامین، 310؛ طوفان، 163)، اطراف اصفهان (جمال‌زاده، 35؛ کتیرایی، 132، حاشیۀ 2)، تون و طبس اشاره کرد (افضل‌الملک، 146؛ برای دیگر مناطق، نک‍ : اُرسل، 232-233؛ کرزن، II / 498). 
تنباکو با کشت وسیع، در کوتاه زمانی جایگاهی ویژه در بافت اقتصادی ایران یافت و به همین سبب به آن بُعد ملی نیز داد (متی، 232, 235-236؛ انصاری، 177) و از سدۀ 11 ق / 17 م به بعد، یکی از محصولات مهم در منابع مالی حکومتها شد (نک‍ : تاورنیه، 58). بر پایۀ سخن اعتمادالسلطنه در المآثر و الآثار، توتون «مال‌التجارۀ معتبر پر منفعت» به شمار می‌آمد (همانجا)؛ تا آنجا که حتى در برخی موارد از ورود توتون و تنباکوی تقلبی به بازار نیز سخن به میان آمده است (فروغ‌الدوله، 275؛ شهری، تاریخ، 3 / 390). بنابراین، بی‌دلیل نبود که برخی برای ایجاد محل درآمد جدید برای دولت به فکر استفاده از انحصار دخانیات افتادند (اعتمادالسلطنه، روزنامه ... ، 461، 478). در 1207 ق / 1890 م ناصرالدین‌شاه امتیاز انحصاری خرید توتون و تنباکوی داخلی را به تالبوت انگلیسی داد، اما با مخالفت قشرهای مختلف چون بازاریان، بازرگانان، درس خواندگان جدید، طلاب مدارس و عامۀ مردم (آدمیت، 1 / 37، 39؛ نیز نک‍ : دبا، ذیل تنباکو، نهضت)، به همراه حکم تحریم تنباکو از سوی علما، این امتیاز در 1309 ق / 1892 م لغو شد (کرزن، II / 498-499؛ فووریه، 231، 236- 238، 245؛ نیز نک‍ : اعتمادالسلطنه، همان، 780). توتون و تنباکو، در زندگی مردم مشاغلی را به وجود آورد، مثل سیگارفروشی، سیگارپیچی، فروش کاغذ سیگار، چوب سیگارتراشی و جز اینها (شهری، گوشه‌ای ... ، 1 / 224-226). 
تنباکو به تدریج جایگاه ویژه‌ای در آداب و رسوم قشرهای مختلف یافت. از این‌رو، مردم خود را ملزم به اجرای برخی آداب مربوط به آن کردند. برای نمونه چاق‌کردن قلیان توسط دختر در مجلس خواستگاری نشانۀ سلیقۀ دختر بود (همو، تاریخ ... ، 6 / 439). همچنین در میان برخی از عشایر چنین رسم بود که خانوادۀ پسر هنگام رفتن به خواستگاری، همراه خود هدایایی چون چای و توتون و تنباکو می‌بردند (فاطمی، 54). در زمان برپایی مراسم ازدواج، قلیان ازجمله وسایل مورد نیاز برای پذیرایی از میهمانان محسوب می‌شد (جوکار، 220). در برخی از مناطق، عروس و داماد پس از ازدواج، برای قدردانی از زحمات خویشاوندان در طول مراسم عروسی، هدایایی به آنها می‌دادند که کیسۀ چپق و توتون جزو هدایا بود (احمدپناهی، 249، 259؛ بختیاری، 268). همچنین زنان پس از اولین زایمان خود و مردان پس از مراسم زفاف، اجازه داشتند تا جلوِ بزرگ‌ترها قلیان بکشند (شهری، همان، 3 / 390). جدای از مراسم شادی، برای تحمل غم و آرام شدن مصیبت‌دیدگان، کشیدن قلیان توصیه می‌شد (طوفان، 162). 
نقش مهم اجتماعی توتون و تنباکو، سبب بازتاب آن در ادبیات فارسی شده است. اشعار زیادی در وصف آن سروده شده و جنبه‌های گوناگون آن به عنوان یک ابزار تفریحی مورد توجه قرار گرفته است (جعفریان، «شیخ ... »، 361)؛ گروهی به ستایش آن پرداخته و برخی در نکوهش آن سخن گفته‌اند (نصرآبادی، 442؛ آل‌داود، 47- 48؛ فلسفی، «شاه عباس»، 450؛ عسکری‌عالم، 2 / 210). برخی دوبیتیها و تصانیف محلی نیز نمایانگر جایگاه توتون است (نیکوکار، 150). 
رواج توتون در سطح وسیعی از جامعه سبب برانگیخته شدن توجه پزشکان شد. آنها در مورد تأثیرات دود این گیاه بر بدن اختلاف نظر داشتند. برخی معتقد بودند که توتون حافظه را ضعیف می‌کند و دود آن را مضر می‌دانستند و گروهی دیگر بر آن بودند که این ماده گرم و خشک است و آن را برای افراد دارای طبع مرطوب توصیه می‌کردند (پولاک، II / 260-261). در طب عامه آب قلیان را دارویی تهوع‌آور دانسته و به‌ویژه برای درمان تنگی نفس به کار می‌بردند (همو، II / 259). برای معالجۀ خروسک بچه، لپۀ کوبیده را در آب کوزۀ قلیان که بوی تنباکو می‌دهد، می‌ریزند و به خورد بچه می‌دهند (میرنیا، 259). در شاهرود برای درمان دندان‌درد، دانۀ خشک گیاهی به نام انگور کلاغ را همراه با تنباکو خیس می‌کنند و با قلیان می‌کشند (جانب‌اللٰهی، مردم‌نگاری ... شاهرود، 28). در ایرانشهر برای گوش درد، آب تنباکو در گوش می‌ریزند (همو، مردم‌نگاری ... ایرانشهر، 31). تنباکو را آرام‌بخش اعصاب می‌دانستند و از دود آن برای درمان زخمهای عفونی، و از خاکسترش برای از بین بردن شپش استفاده می‌کردند (شهری، طهران، 5 / 270-271، تاریخ، 3 / 387؛ لهسایی‌زاده، 342؛ برآبادی، 198؛ قاسمی، 195). 
حکما نیز خواصی برای تنباکو ذکر می‌کنند. برای نمونه، حکیم مؤمن تنباکو را جزو داروها ذکر کرده و دود آن را دافع وبا دانسته است (ص 61). در مخزن الادویة (عقیلی، 187) نیز همان توصیف دربارۀ تنباکو تکرار شده، اما دربارۀ خاصیت دارویی آن هم به تفصیل شرح داده شده است و عقیلی آن را «مصلح فساد هوای وبایی و منقی رطوبات دماغ» و درمانِ درد دندان، و خاکستر آن را درمان زخم دانسته است (ص 276). مردم گیلان و صومعه‌سرا باور دارند اگر سگ خزانۀ کشت توتون را لگدمال کند، محصول توتون آن سال مرغوب می‌شود (بشرا، 55). 
بازتاب مباحث مربوط به توتون و تنباکو در سطح جامعۀ ایران، نزد عالمان و نویسندگان سدۀ 11 ق به بعد دست‌کم از دو جنبه مورد توجه قرار گرفت که عبارت بود از بررسی منافع و مضار آن، و بررسی مباحث احکام شرعی مربوط به آن. استفادۀ زیاد و بی‌رویه از تنباکو در ایران (جزایری، 4 / 55)، توجه عالمان به این موضوع اجتماعی را جلب کرد و اسباب تألیف انبوهی آثار را فراهم آورد که از قدیم‌ترین آنها کتاب التنباکیة اثر مولى حسام‌الدین ماچینی، به فارسی در منافع و مضار استعمال توتون و تنباکو ست. آقابزرگ تصریح می‌کند که این کتاب در حدود زمان رواج استعمال آن یعنی 1012 ق تألیف، و سپس توسط عبدالله فرزند حسین باباسمنانی از شاگردان میرداماد، به عربی ترجمه شده است (4 / 436). 
به نظر می‌رسد با گذشت حدود یک نسل، فزونی رویکرد به استفاده از توتون و قلیان در نیمۀ سدۀ 11 ق، سبب شد تا موجی از مخالفتها از سوی عالمان نسبت به استعمال دخانیات در آثاری تحت عنوان مشترک رسالة فی حرمة الشرب التتن (و التنباک) نمایان شود. در دورۀ قاجار نیز رسالاتی تألیف شد که برخی از آنها دربارۀ استعمال توتون و تنباکو در ماه رمضان است که از آنها می‌توان به رسالة فی عدم مفطریة شرب التتن للصیام از محمدتقی بن محمدرحیم طهرانی (د 1248 ق / 1832 م) اشاره کرد (برای اطلاعات بیشتر دربارۀ دیگر آثار، نک‍ : همو، 8 / 90، 11 / 152، 15 / 238). 

مآخذ

آدمیت، فریدون، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران، 1355 ش؛ آقابزرگ، الذریعة؛ آل داود، علی، «سابقۀ تنباکو و نکوهش آن در ادب فارسی ایران و هند»، نامۀ پارسی، 1376 ش، شم‍ 5؛ آلمانی، هانری رنه د.، از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران، 1378 ش؛ احمدپناهی سمنانی، محمد، آداب و رسوم مردم سمنان، تهران، 1374 ش؛ اسمیت، یان، «سفرنامه»، اولین سفرای ایران و هلند، ترجمۀ ویلم فلور، به کوشش داریوش مجلسی و حسین ترابیان، تهران، 1356 ش؛ اشرف، احمد، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دورۀ قاجاریه، تهران، 1359 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، تهران، 1356 ش؛ همو، المآثر و الآثار، تهران، 1306 ق / 1888 م؛ افضل‌الملک، غلامحسین، سفرنامۀ خراسان و کرمان، به کوشش قدرت‌الله روشنی، تهران، 1361 ش؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، 1401 ق؛ الگود، سریل لوید، طب در دورۀ صفوی، ترجمۀ محسن جاویدان، تهران، 1357 ش؛ امیدیانی، حسین، «نگرشی بر یک وقف‌نامۀ تاریخی از دورۀ صفویه»، گنجینۀ اسناد، تهران، 1375 ش، شم‍ 21-22؛ انصاری، محمدصادق، «صنعت توتون در ایران»، کاوه، تهران، 1345 ش، س 4، شم‍ 13-14؛ بافقی، محمدمفید، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1340 ش؛ بختیاری، علی‌اکبر، سیرجان در آیینۀ زمان، کرمان، 1378 ش؛ برآبادی، احمد و دیگران، مردم‌نگاری شهرستان سراوان، تهران، 1374 ش؛ بشرا، محمد و طاهر طاهری، باورهای عامیانۀ مردم گیلان، رشت، 1386 ش؛ بنجامین، سیموئل گرین ویلز، ایران و ایرانیان، ترجمۀ محمدحسین کردبچه، تهران، 1363 ش؛ پورداود، ابراهیم، هرمزدنامه، تهران، 1380 ش؛ پیرزاده، محمدعلی، سفرنامه، به کوشش حافظ فرمانفرماییان، تهران، 1342 ش؛ جانب‌اللٰهی، سعید، مردم‌نگاری شهرستان ایرانشهر، تهران، 1374 ش؛ همو، مردم‌نگاری شهرستان شاهرود، تهران، 1373 ش؛ جزایری، نعمت‌الله، الانوار النعمانیة، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات؛ جعفریان، رسول، دین و سیاست در دورۀ صفوی، قم، 1370 ش؛ همو، «شیخ حسن کربلایی تاریخ‌نگار جنبش تنباکو»، مقالات تاریخی، قم، 1376 ش؛ جمال‌زاده، محمدعلی، گنج شایگان، برلین، 1335 ش؛ جملی کارری، ج. ف.، سفرنامه، ترجمۀ عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز، 1348 ش؛ جناب، محمدعلی، اصفهان، به کوشش محمدرضا ریاضی، تهران، 1376 ش؛ جوکار، خداخواست، کمربند سبز فارس، شیراز، 1388 ش؛ حکیم مؤمن، محمد، تحفه، به کوشش روجا رحیمی و دیگران، تهران، 1386 ش؛ دبا؛ دروویل، گاسپار، سفرنامه، ترجمۀ جواد مسیحی، تهران، 1348 ش؛ رهنمایی، محمدتقی، «کشاورزی گیلان»، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، 1374 ش؛ ساعدی، غلامحسین، خیاو یا مشکین‌شهر، تهران، 1344 ش؛ سرنا، کارلا، مردم و دیدنیهای ایران، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران، 1363 ش؛ سمسار، محمدحسن، «نظری به پیدایش قلیان و چپق در ایـران»، هنر و مردم، تهران، شم‍ 17؛ شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، 1378 ش؛ همو، گوشه‌ای از تاریخ طهران قدیم، تهران، 1357 ش؛ صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، تهران، 1345 ش؛ طوفان، جلال، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته، شیراز، 1381 ش؛ عسکری‌عالم، علی‌مردان، فرهنگ عامۀ لرستان، خرم‌آباد، 1387 ش؛ عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، 1371 ش؛ فاطمی، موسى، «لرکیها (آداب عروسی لرکیها از خواستگاری تا پاگشا)»، هنر و مردم، تهران، 1353 ش، شم‍ 148؛ فروغ‌الدوله قاجار، تومان آغا، نامه‌ها، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1383 ش؛ فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، 1371 ش؛ همو، «شاه عباس بزرگ با تریاک و تنباکو مخالف بود»، سخن، تهران، 1332 ش، دورۀ 4، شم‍ 5؛ فووریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1385 ش؛ قاسمی، مهناز، مردم‌نگاری شهرستان کوهدشت، تهران، 1379 ش؛ قزوینی، ابوالحسن، فواید الصفویة، به کوشش مریم میراحمدی، تهران، 1367 ش؛ کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران، 1378 ش؛ کمپفر، ا.، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1360 ش؛ گل گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، 1326 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ لهسایی‌زاده، عبدالعلی و عبدالنبی سلامی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، شیراز، 1370 ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، 1361 ش؛ میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1332 ش؛ میرنیا، علی، فرهنگ مردم، تهران، 1369 ش؛ ناطق، هما، بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، تهران، 1371 ش؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1378 ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، 1343 ش؛ نیکوکار، عیسى، ترانه‌های نیمروز، تهران، 1352 ش؛ وامبری، آ.، سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه، ترجمۀ فتحعلی خواجه‌نوریان، تهران، 1337 ش؛ هدایت، صادق، فرهنگ عامیانۀ مردم ایران، تهران، 1378 ش؛ هولستر، ارنست، ایران در یکصد و سیزده سال پیش، ترجمۀ محمد عاصمی، تهران، 1355 ش؛ نیز: 

Bruyn, C., Moscovie, en Perse et Aux Indes orientales, Amsterdam, 1718; Chardin, J., Voyages en Perse, Amsterdam, 1711; Curzon, G. H., Persia and the Persian Question, London, 1966; Matthee, R., The Pursuit of Pleasure, Princeton, 2005; Neander, J., Tabacologia, Leiden, 1626; Olearius, A., Moskowitische und Persische Reise, Darmstadt, Progress-Verlag; Orsolle, E., Le Caucase et la Perse, Paris, 1885; Polak, J. E., Persien, das Land und seine Bewohner, Leipzig, 1865; Royal Persian Painting, eds. L. S. Bakhtiar and M. Ekhtiar, New York, 1998; Tavernier, J. B., Les Six voyages, Paris, 1676.
مهبانو علیزاده