تکم گردانی

تَکَمْ‌گَرْدانی، مراسم پیشواز نوروز در شهرها و روستاهای استانهای آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، گیلان و برخی جاهای دیگر.
تَکَم یا تَکَه عروسکی است به شکل بز یا شتر که از چوبی به اندازۀ 20-30 سانتی‌متر درست شده است (هنری، 47؛ ملاییان، 107). تکم را با تکه پارچه‌های رنگین از فرش و گلیم، منجوق و آینه تزیین می‌کنند، دمی از مو به آن می‌چسبانند و پری از مرغ یا خروس بر سرش می‌گذارند (هنری، همانجا). تکم‌چی تکم را بر صفحۀ محکم و سختی می‌نهد و برای رقصاندن آن، دستۀ چوبی کوچکی را که در وسط شکم عروسک قرار دارد، با دست راست می‌گیرد و تکم را روی صفحۀ تکیه‌گاه، به چپ و راست و بالا و پایین تکان می‌دهد (وکیلیان، 36؛ ملاییان، 107- 108). ازآنجاکه در دو طرف تکم، دو آینۀ کوچک می‌چسبانند و با تکه پارچه و منجوق و پرهای رنگین آن را می‌آرایند، به آن «آینه‌تکم» هم می‌گویند (میرشکرایی، 428- 429). در ساخت تکم همواره از رنگ قرمز استفاده می‌شود، زیرا لباس عروس در آذربایجان قدیم قرمز بوده است و تکم نیز مثل عروس رمز شادی است (نادری، 39؛ ملاییان، 107). هریک از تزیینات تکم فلسفۀ خاصی دارد: آینه رمز روشنایی و صفا، و زنگوله و سکه برای ایجاد سروصدا و خبررسانی ورود گروه، و همچنین ریتم و آهنگ و آواز تکم‌چی است (نادری، همانجا).
واژۀ تکم از دو بخش «تکه» به معنی بز نر قوی‌هیکل که همیشه در رأس گله حرکت می‌کند، و «م» ضمیر ملکی تشکیل شده است و به معنای «بز نر من» است (همانجا؛ فاخری، بش‍ ).
تکم‌گردانی در اصل خاص دامداران منطقۀ آذربایجان بوده، و بعدها به مناطق دیگر نیز انتقال یافته است. معمولاً چوپانهایی که دستی در موسیقی محلی داشته‌اند، آن را برپا می‌کردند. بعدها عده‌ای به نام «تکم‌چی» این وظیفه را به طور کامل به عهده گرفته‌اند (ملاییان، همانجا).
برخی سنت تکم‌گردانی را حرفه و یادگاری از گوسانهای دوره‌گرد دانسته‌اند (نادری، 38؛ نیز نک‍ : ه‍ د، گوسان). برخی دیگر این آیین را از نخستین آیینهای نمایشی می‌دانند که از آذربایجان برخاسته و بعدها به مناطق دیگر ایران راه یافته است (ملاییان، همانجا).
از اواسط اسفند، برخی از روستاییان برای نوید نوروزی رهسپار شهر می‌شوند و در حالی‌که سینی بزرگی از نقل و نبات و شمع و آینه و تمثال علی (ع) در دست دارند، اشعاری به گویش آذری می‌خوانند و تکم می‌گردانند و بشارت آمدن نوروز را می‌دهند (وکیلیان، 36؛ هنری، 47). تکم‌چیها در گذشته دو تا 3 هفته مانده به عید، به سوی چادرهای ایل قشلاق (به‌ویژه بزرگ ایل) رهسپار می‌شدند (ملاییان، 108). این افراد که به عروسک‌گردانهای نوروزی نیز معروف‌اند، در گروههای چندنفری با پوشیدن لباسهای رنگین و تکان‌دادن تکم، به در خانه‌ها می‌روند (درویشی، 194؛ ملاییان، همانجا؛ نباتی‌مقدم، بش‍‌ ). چند نفر از آنها چگور می‌نوازند و یک نفر با صدای خوش، ترانه‌هایی دربارۀ خوشبختیها و بدبختیهای تکم می‌خواند (ملاییان، همانجا؛ ساعدی، 141). صاحب‌خانه‌ها نوید تکم‌چی را با صلوات پاسخ داده و به تناسب وضع مالی، به آنها هدیه‌هایی همچون جوراب پشمی، آرد، تخم‌مرغ، شیرینی و پول می‌دهند (نباتی‌مقدم، بش‍ ؛ ملاییان، همانجا). تکم‌چیها به این هدیه‌ها «پای» یا سهم می‌گویند و گرفتن آن را حق خود می‌دانند (فاخری، بش‍‌ ). تکم‌چیها با پولهایی که به‌عنوان هدیه از مردم جمع می‌کنند، نقل و نبات و خشکبار و لباسهای نوروزی می‌خرند و چند ساعت مانده به تحویل نوروز، به دهکده‌های خود بازمی‌گردند و تکه را در کیسۀ خود می‌گذارند (عناصری، «پیکها ... »، 29).
اشعار تکم‌چیها دربردارندۀ مضامینی همچون توصیف چهارشنبه‌سوری، عید نوروز (همان، 28)، توصیف بهار، توحید، مدح پیامبر (ص) و حضرت علی و ائمۀ اطهار (ع)، اشاره به اماکن متبرکه، زیارت قبر امام حسین (ع)، ذکر نام مختار ثقفی، آداب و رسوم اجتماعی، مسائل خانوادگی، انتقادات اجتماعی و جز اینها ست (نادری، 41-43؛ وکیلیان، همانجا).
تکه سمبل بهار و نشانۀ طراوت، رشد و شکوفایی است (عناصری، «جنبه‌ها ... »، 788). همچنین این رسم نشان‌دهندۀ آغاز خروج حیوانات (بزها و گوسفندان) برای فصل چرا ست («تکم ... »، 14).
تکم‌گردانی در گیلان، اغلب در غرب استان رواج دارد. تکم‌چیها بیشتر از آذربایجان و اردبیل به نقاط دیگر گیلان همچون هشتپر، انزلی و رشت می‌آیند. گاهی برخی از این تکم‌چیها از افراد محلی‌اند (موسوی، 75). نمایش تکم از اردبیل و آذربایجان به نواحی مرکزی (اراک، ملایر) نیز راه یافته است (نادری، 45). میان نمایش «تکم» در آذربایجان با نمایشهای «مینا» در فارس و «شکار» در خراسان شباهتهایی وجود دارد (رضایی، 28).
این نمایش در آذربایجان، رابطه‌ای تنگاتنگ با دامداری و کشاورزی دارد و همراه با سروده‌هایی موسوم به «سایا» به اجرا درمی‌آید (ساعدی، 142). سایاچیها که یکی از مجریان آیین تکم‌گردانی هستند، درحالی‌که تکم به دست دارند، دو چوب در دست به‌هم‌زنان می‌رقصند و سروده‌های سایا را می‌خوانند و آرد، پنیر، گندم، بره، پول و جز آن دریافت می‌کنند (صدیق، 51). مضمون سایاها را مطالبی پیرامون بز، گوسفند، روغن، زن بیوه و شیطنتهای دختران دم‌بخت، و نان گرم تشکیل می‌دهد. در باور مردم، سالی که سایاچی زیاد باشد، ارزانی است (ساعدی، همانجا).
تکم‌چیها در موقع تکم‌گردانی اشعاری می‌خوانند که برگردان فارسی بعضی از آنها چنین است: عید نوروز شما مبارک / ماه، سال، هفته، روز شما مبارک / / جناب جبرئیل نامه آورد / به محض آوردن به پیغمبر رسانید / / پیغمبر بازوان مبارک خود را به آسمان بلند کرد / عید نوروز شما مبارک / / ماه، سال، هفته، روز شما مبارک / امیرالمؤمنین بر تخت جلوس خواهد کرد / / بر گردن یزید لگام خواهد زد / شربت شیرین به جای آب روان خواهد شد (عناصری، «پیکها»، 30).

مآخذ

«تکم بخوان، بهار آمده است»، قدس، مشهد، 24 / 12 / 1387 ش؛ درویشی، محمدرضا، از میان سرودها و سکوتها، تهران، 1380 ش؛ رضایی، فرحناز، «نمایشهای عروسکی ـ سنتی در استان فارس»، نمایش، ویژۀ نخستین همایش تئاتر استان فارس (18-24 تیر)، 1373 ش؛ ساعدی، غلامحسین، خیاو یا مشکین‌شهر، تهران، 1354 ش؛ صدیق، حسین، هفت مقاله پیرامون فولکلور و ادبیات مردم آذربـایجان، بـه کوشش پـروین آقـاجان‌زاده، تهـران، 1357 ش؛ عناصری، جابـر، «پیکهای نوروز»، هنر و مردم، تهران، 1345-1346 ش، شم‍ 53-54؛ همو، «جنبه‌های نمایشی مراسم آیینی چهارشنبه‌سوری و نوروز»، چیستا، تهران، 1368- 1369 ش، س 7، شم‍ 6-7؛ فاخری، حسن، «آغاز نوید نوروزی تکم‌خوانها در آذربایجان»، ایرنا (مل‍‌ )؛ ملاییان، ناصر، «پیام‌آور نوروز (تکم‌چی) در اردبیل»، نجوای فرهنگ، تهران، 1387 ش، س 3، شم‍ 10؛ موسوی، هاشم و محمود طالقانی، نمایشها و بازیهای سنتی گیلان، رشت، 1386 ش؛ میرشکرایی، محمد، «مردم‌شناسی و فرهنگ عامه»، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح‌عربانی، تهران، 1374 ش، ج 3؛ نادری، اتابک، سیر نمایش در اردبیل، تهران، 1374 ش؛ نباتی‌مقدم، محمدباقر، «گفتاری دربارۀ سنت تکم‌گردانی در آذربایجان»، سرمایه، 14 / 1 / 1386 ش؛ وکیلیان، احمد، «پیکهای نوروزی»، کتاب ماه هنر، تهران، 1379 ش، شم‍ 29-30؛ هنری، مرتضى، آیینهای نوروزی، تهران، 1353 ش؛ نیز:

Irna, www.irna.ir / view / fallstory / tools / print version / ?NewsId=1004564 (acc.19 / 12 / 1388).

لیلا احمدی